Op 20 februari was er een oversterftedebat, dat zich kenmerkte door het vrijwel volledig ontbreken van cijfers. Een stortvloed van desinformatie van staatssecretaris Vincent Karremans en het V-woord was kennelijk verboden. Daarom hier een overzicht van de cijfers die wel getoond hadden kunnen worden bij dit debat, uiteraard zonder het gebruik van dat V-woord.
Al sinds begin 2021 houden we ons bezig met de onverklaarde oversterfte. Allerlei verklaringen en argumenten zijn op tafel gekomen. Alle makkelijke verklaringen zijn voorbijgekomen en ontkracht. Er blijf dus een raadsel over: waar komt die onverklaarde oversterfte dan wel vandaan?
Het doet ons denken aan de Griekse mythologische figuur Thanatos, de personificatie van de Dood: genadeloos en willekeurig (zijn naam wordt nog gebruikt bij het woord euthanasie). Zou er sprake zijn van willekeur bij het vellen van een doodsvonnis? Laten we de oorzaak van de oversterfte dus maar even Thanatos noemen.
Laten we dan eens kijken op welke momenten Thanatos heeft toegeslagen, wellicht gaan we een patroon zien. We gaan een rondje langs de grafieken maken.
Oversterfte sinds 2019
In deze grafiek zien we de oversterfte, te beginnen in 2019, het laatste jaar zonder epidemie.
In 2019 een vlakke curve, er was geen griep, geen oversterfte. In maart 2020 zijn er de eerste overlijdens aan corona. Tot maart 2021 zien we een oversterfte (zwart) die vrijwel volledig wordt afgedekt door corona (rood). Afgezien van de hoogte van de sterftepiek in april 2020 een beeld dat overeenkomt met een normale griepgolf. Vanaf april 2021 slaat Thanatos genadeloos toe maar, in tegenstelling tot de griep, laat niet meer los: “Het Raadsel van Thanatos”.
Karremans: oversterfte ontstaat o.a. door hitte- en koudegolven en griep
We hoeven niet eens in te gaan op de cijfers zelf: we zien zowel een gemiddeld hogere als een sterk fluctuerende sterfte, alsof er elk kwartaal een griepgolf was. Er zitten zeker echte griepgolven tussen, maar het beeld is volstrekt anders dan voor 2020. Het hittegolfpiekje van Karremans zien we nog net zitten tussen de eerste en tweede golf (augustus 2020).
Ziekenhuisopnames
Onze Thanatos heeft ook controle over de ziekenhuisopnames. Tot eind 2023 publiceerde NICE dagelijks het aantal ziekenhuisopnames wegens covid-19. We vergelijken het met het aantal overlijdens door corona dat het RIVM tot oktober 2023 dagelijks meldde:
Ook hier zien we dat Thanatos toeslaat in maart 2021. Tot dan toe liep het aantal dagelijkse ziekenhuisopnames vrijwel gelijk op met de sterfte aan corona. In maart 2021 stijgt het aantal ziekenhuisopnames opeens explosief, niet meer synchroon met de sterfte aan covid-19 en dat patroon blijft zich herhalen tot het einde van de registratie ervan.
Sinds Thanatos wordt het aantal ziekenhuisopnames uiteindelijk het tienvoudige in vergelijking met de sterfte aan corona. Ook dit blijft onverklaard. De lichte correlatie die je blijft zien, is onvermijdelijk: als het virus intensief rondgaat zullen altijd mensen met een Covid-infectie overlijden, ook als ze aan iets anders overlijden.
Seizoenen
Als we de oversterftecijfers weergeven per seizoen, dan krijgen we een beter beeld van de jaarlijkse sterftegolven. Vergelijkbare grafieken als deze hebben we regelmatig laten zien. Deze grafiek is actueel t/m medio februari 2025:
De vier seizoenen met opgebouwde oversterfte aan corona in de voorafgaande jaren zijn als oranje lijnen weergegeven. Die blijven vrijwel geheel binnen de seizoensbandbreedte. Helemaal rechts lezen we dan de opgebouwde sterfte in dat seizoen af.
In maart 2020 komt corona het land binnen en de oversterfte volgt dan de rode lijnen. Aan het einde van het seizoen 2019/2020 is er een oversterfte opgebouwd van 30 overlijdens per 100.000 inwoners (=5400 overlijdens).
We zien ook vanaf mei 2020 de opgebouwde oversterfte weer afnemen: dat doet de ondersterfte na oversterfte. Links loopt de corona sterfte als rode lijn verder door tot oktober 2020 (het hakkeltje is de hittegolf in augustus), waarna de tweede golf verschijnt en doorloopt tot maart 2021. Hetzelfde beeld als bij elke griepgolf zien we weer. Eind december 2020 zien we de stijging al stagneren en vanaf februari 2021 weer even de ondersterfte na oversterfte.
In maart 2021 slaat Thanatos toe. De oversterfte buigt af naar boven, om nooit weer terug naar normaal te gaan. Aan het eind van het seizoen 2020/21 is de totale oversterfte 47 per 100.000 oftewel 7600 overlijdens.
De zwarte lijnen zijn de sterftes in de daaropvolgende jaren. Die was het hoogst in het seizoen 2021/22: bijna 13.000 overlijdens. We zien dat in de daaropvolgende seizoenen de oversterfte jaarlijks iets afneemt. Het seizoen 2024/25 is een voorlopige prognose, die we wekelijks bijstellen na het beschikbaar komen van nieuwe weekcijfers.
Histogram seizoenen
We kunnen deze grafiek ook vereenvoudigen tot een histogram met per griepseizoen een staaf voor oversterfte (blauw) en een staaf voor overlijdens aan corona (rood):
Zowel in het seizoen 2019/20 als in 2020/21 zien we meer overlijdens aan corona dan er oversterfte is. Dat is logisch, want corona is ook “vervangingssterfte”: zonder corona zou een andere doodsoorzaak zijn vastgesteld en zorgt corona dus maar gedeeltelijk voor oversterfte.
In het seizoen 2021/22 is het beeld plotseling gekenterd. Nu is er driemaal zoveel oversterfte als overlijdens zijn aan corona en ook driemaal zoveel als in het eerste corona seizoen. Thanatos doet zijn werk grondig!
Leeftijden
Ook leeftijd speelt een belangrijke rol bij de kans te overlijden. Hier zien we dat Thanatos met name de mensen onder de 80 jaar te grazen neemt. Deze grafiek hebben we eerder laten zien:
Donkerblauw is de te verwachten sterfte op basis van de sterftecijfers 2010-2019 en lichtblauw de daadwerkelijke sterfte. De pijl is de trend in de sterfte die sinds 2022 gevolgd wordt.
De trend van het aantal overlijdens onder de 80 jaar zou volgens de blauwe balkjes na 2019 heel langzaam verder hebben moeten dalen. Corona stak daar echter in 2020 een stokje voor en we zien in 2020 inderdaad 30 mensen per 100.000 meer overlijden dan verwacht.
Maar in 2021 doet Thanatos mee en is de sterfte zelfs toegenomen tot 50 per 100.000 meer dan verwacht, terwijl corona inmiddels bijna verdwenen was. In de volgende jaren zien we wel een langzaam herstel, aangegeven met de blauwe pijl. Maar het herstel gaat dus tergend langzaam.
Opmerkelijk is dat de vergelijkbare grafiek voor 80+ laat zien dat de oversterfte voor die groep bijna verdwenen is!
De rode balkjes zijn weer de prognoses op basis van de historische ontwikkeling tot 2020: we worden heel langzaam iets ouder. De oranje balkjes zijn weer de werkelijke sterfte, die de voorspelde waarden in 2026 zal hebben ingehaald als deze trend zich doorzet.
Prognose RIVM
Sinds 2024 doet het RIVM weer mee met het rapporteren van de oversterftecijfers en gebruikt weer de hen vertrouwde procedure: het gemiddelde van de voorgaande 5 jaren na verwijdering van griepgolven. Wat dit verwijderen nu inhoudt is de grote vraag, want we zien nu alleen maar golven.
Karremans: RIVM doet het nu beter, want zij verwijderen griepgolven, CBS no
Het verwijderen van “griepgolven” zou moeten leiden tot een lagere baseline dan wat het CBS berekent. Dat zagen we inderdaad in de jaren voorafgaand aan corona, waar het RIVM een iets lagere baseline berekende dan het CBS. Dat is dus vreemd, want het RIVM komt nu met een 14.000 hogere baseline dan CBS. Kennelijk zijn de vele sterftegolven door RIVM niet als griepgolf beoordeeld en deden gewoon mee in hun berekeningen.
Als we deze prognoses van het RIVM als oranje balkjes meenemen in dit histogram en vergelijken met die op basis van de demografie (dus rekening houdend met vergrijzing enzo), dan krijgen we de deze merkwaardige grafiek:
Omdat we nu in het vijfde coronajaar zijn aangeland, is de RIVM-prognose ook vrijwel gelijk aan de oversterfte die we nu zien. De prognose voor het volgende jaar (dat bij RIVM loopt van juli t/m juni) zal over een paar maanden dus weer bijgesteld worden en dan loopt de oranje trendlijn nog verder door naar rechtsboven.
Karremans: CBS houdt geen rekening met vergrijzing, RIVM wel
Het RIVM berekent de prognose uitsluitend op basis van de sterftecijfers van de afgelopen 5 jaar, inderdaad na het verwijderen van griepgolven. Maar er wordt verder niet gerekend met de ontwikkeling van de bevolkingssamenstelling, de vergrijzing. Het CBS (en wij zelf ook) baseren hun prognoses op een nauwgezette analyse van de bevolking- en sterftecijfers van de 5 jaren voorafgaande aan de corona-pandemie. Voor de afgelopen jaren is dat dus een beetje varen op gegist bestek. Zelfs de ex-CBS medewerker Pierik was niet in staat om dit onder woorden te brengen.
Karremans: “Rapport Meester” is niet peer-reviewed, dus niet gebruiken
De rekenprocedure van het RIVM is verder niet gepubliceerd (en dus met zekerheid niet peer-reviewed), dus we kunnen het niet narekenen. Zeker is wel dat het stoelt op foute aannames, namelijk het model staan van de voorgaande 5 jaren als “het nieuwe normaal”. Bij een peer-review zou dit hersenspinsel zeker aan het licht zijn gekomen.
Maar alles is inmiddels vervallen tot politieke keuzes. We hebben een verantwoordelijk staatssecretaris die niet op de hoogte is van de rekenwijze van RIVM en CBS en een commissie die niet in staat is kritisch door te vragen.
Leeftijden gedetailleerder
We kunnen de verhoogde sterfte ook gedetailleerder in beeld brengen. Dus voor elke leeftijd de extra kans om te overlijden. We vergelijken dat telkens ten opzichte van het voorgaande jaar 2019. Daar kunnen we natuurlijk nog wel wat van vinden, want in 2019 was er geen griep, dus wat minder sterfte dan gewoonlijk. Maar we vergelijken elk volgend jaar met 2019, dus krijgt elk jaar te maken met dezelfde cijfers. Deze grafiek gaan we bekijken:
Als eerste kijken we naar de blauwe lijn, de extra sterfte in 2020, het jaar met verreweg de meeste sterfte aan corona. Opmerkelijk en in het oog springend is de veel lagere extra sterfte tussen 50 en 65 jaar.
Kennelijk had corona weinig vat op deze leeftijdsgroep. Wellicht is dat te verklaren uit een opgebouwde immuniteit voor corona-virussen (SARS-CoV-2 was niet het eerste corona virus!) tijdens hun jeugd.
Dat moet dan dus een epidemie geweest zijn rond 1970. Uit die tijd was inderdaad bekend dat er meerdere corona virussen circuleerden: HCoV-229E en HCoV-OC43. Volgens Karremans zou het dus vergrijzing van 50-jarigen moeten zijn.
Verder zien we dat de extra sterfte per 20 jaar leeftijdsverschil telkens ongeveer vertienvoudigt: bij 25 jaar 0,001% ; 45 jaar 0,01% ; 70 jaar 0,1% en bij 90 jaar 1%.
Het voordeel dat de groep van 50-65 jaar in 2020 had, is in 2021 volledig verdwenen. Thanatos neemt nu iedereen te grazen, ook de mensen die waarschijnlijk al immuun waren krijgen nu te maken met Thanatos. Alleen de oudsten boven de 78 jaar komen er vanaf 2021 wat beter af. Ook de leeftijden onder 35 jaar krijgen te maken met een grotere sterftekans.
Vanaf 2022 zien we geleidelijk enige verbetering bij de meeste leeftijden.
Vergrijzing
Een populair begrip bij hen die cijfers willen bagatelliseren. Vergrijzing wordt structureel meegenomen bij het berekenen van sterfteverwachtingen. Zowel door CBS als door ons, no door RIVM.
Karremans: oversterfte komt door vergrijzing, CBS houdt daar geen rekening mee
Wij berekenen net als CBS voor elke leeftijd een sterftekans en door die kans te vermenigvuldigen met het aantal inwoners van die leeftijd, wordt het aantal te verwachten overlijdens berekend. De vergrijzing zelf (de bevolkingspiramide) is exact bekend voor de jaren t/m 2023 en over enkele maanden ook voor 2024. Vergrijzing heeft derhalve geen invloed op onze statistieken. Een uitgebreide verantwoording hiervan is te lezen op ResearchGate.
Levensverwachting
Een cijfer dat de laatste tijd veel gebruikt wordt is de levensverwachting. Het CBS verkondigt graag dat de levensverwachting weer op het peil van voor corona zat.
Maar CBS probeert ons blij te maken met een dode mus. Feit is dat onze levensverwachting tot 2020 al decennia heel langzaam aan het stijgen is. “Op het peil van voor corona” betekent dat we zijn teruggevallen naar het peil van bijna 10 jaar geleden. Een terugval in levensverwachting dus.
Voor de jaren 2020 t/m 2023 is de levensverwachting exact te bereken. Voor 2024 is er een goede schatting op basis van voorlopige cijfers. Voor de volgende jaren zien we op basis van schattingen uit bovenstaande grafieken de levensverwachting langzaam weer terug stijgen naar de oorspronkelijke trend van voor 2020.
In deze grafiek zien we de levensverwachting gevisualiseerd. De getrokken lijnen zijn de lange termijn prognoses op basis van historische cijfers. Bij mannen een stijging van ongeveer een levensjaar per 5 jaar en bij vrouwen iets minder: een levensjaar per 8 jaar. Deze levensverwachtingen kruipen dus langzaam naar elkaar toe. Opmerkelijk dat onze berekeningen vrij goed overeenkomen met die van CBS.
In 2020 was de levensverwachting met gemiddeld 0,8 jaar verlaagd vanwege corona. Maar in 2021 werd deze verder verlaagd met 1,0 jaar door Thanatos. De lichtgekleurde bolletjes zijn onze prognoses, vooral gebaseerd op de snelheid waarmee de oversterfte bij mensen onder de 80 jaar aan het dalen is. Deze daling is ook te zien in de grafiek met de seizoensterfte. Beide grafieken laten een daling van ongeveer 30% zien in 4 jaar tijd. Dat betekent dat we in dat tempo nog ongeveer 7 jaar te gaan hebben, voordat de oversterfte is verdwenen in 2033. Maar dit blijft natuurlijk een kristallen bol prognose!
Conclusión
Over de oversterfte in 2020 kunnen we kort zijn: dat was corona. In 2021 werd de oversterfte nog maar voor een klein deel verklaard door corona, het overgrote deel was onverklaard en blijkt met name te zitten in de leeftijdsgroep onder de 80 jaar. In verschillende grafieken zien we dat telkens terugkomen. Een plotselinge toename van de oversterfte in april 2021, onverklaard, alsof Thanatos op dat moment aan de slag is gegaan. De grote uitdaging is dus uit te vinden wie of wat Thanatos eigenlijk was. Hij kwam plotseling in april 2021 en verdwijnt langzaam weer tot hij naar verwachting rond 2033 is verdwenen.
In het debat van vandaag werd duidelijk dat Thanatos niet bij naam genoemd mag worden. Het wordt omschreven als een Multifactorale analyse, waarmee alles gezegd is. Het bedoelde woord is daarom in dit artikel ook niet terug te vinden. Alle gezochte cijfers zijn echter wel te vinden in dit artikel.
0 Reacciones