We moeten het wantrouwen jegens de overheid terugwinnen

Politieke partijen, de ombudsman, NPO, landelijke dagbladen: iedereen is het met elkaar eens over één onderwerp en dat is… nee, niet “bestaanszekerheid” maar: “terugwinnen van het vertrouwen in de overheid”. Dat geeft aan dat de prioriteit ligt bij het veranderen van de houding van de burger. Het handelen van de overheid is vooral instrumenteel, om die verandering teweeg te brengen.

Voor de media hoeft dat niet. Die vinden systeemkritiek ‘extreemrechts’ en ‘anti-democratisch’. Zij steunen de zittende partijen en die houden de lastpakken liever af. Het probleem zit volgens hen aan de kant van de ongehoorzame burger die weigert om de overheid te vertrouwen.

Zeggen wat je doet

“Ik zeg wat ik denk en doe wat ik zeg” zei Pim Fortuijn. We zijn inmiddels aangeland bij een overheid die niet zegt wat ze doet, dat is een paar stappen verder. Als je vraagt wat ze gedaan hebben en waarom, dan zwijgen ze in alle talen, terwijl dat het enige is wat telt: transparantie. Als je weet wat er gebeurd is en waarom, kun je beoordelen of ze hebben gezegd wat ze dachten en gedaan wat ze zeiden. Zelfs Woo-verzoeken worden genegeerd of gesaboteerd.

Zeggen kabinetssmaakmakers VVD en D66 wat ze doen?

VVD schrijft in het verkiezingsprogramma: “De overheid moet dienstbaar, betrouwbaar en transparant zijn. De Tweede Kamer moet zijn controlerende taak goed kunnen uitvoeren en zich richten op het controleren van de regering.” Het staat er letterlijk. Er moet zoveel. Wie dit statement afweegt tegen het gedrag van kabinet Rutte, kan niet anders dan constateren dat boodschap en realiteit bij de VVD ver uit elkaar liggen. De VVD handelt duidelijk niet naar haar woord. Waar zit de betrouwbaarheidsfactor?

Uit het partijprogramma van D’66: “Als mensen niet worden beschermd tegen willekeur en misbruik van de macht faalt de rechtsstaat […] De basis moet op orde zijn: goede dienstverlening, transparante verantwoording en begrijpelijke communicatie.” Hoe rijmt goede dienstverlening met draconisch beleid, hoe transparant is het tegen de borst houden van beleidsprocessen met onderliggende data en modellen, en bedoelen ze met begrijpelijke communicatie misschien dat het helder moet zijn dat iemands positie gevaar loopt als diegene iets beter denkt te weten (of zelfs: echt veel beter weet) dan regeringsfunctionarissen? Valt het instellen van achterdeschermen-censuur op sociale media en baanonzekerheid bij kritiek misschien onder ‘begrijpelijke communicatie’? Ook daar geen spoor van introspectie. Ze schrijven wel te leren van de toeslagenaffaire maar de afgelopen periode heeft uitgewezen dat er helemaal niets is geleerd van de toeslagenaffaire. Alle belangrijke coronakaarten worden nog steeds tegen de borst gehouden, wob-verzoeken ten spijt.

Het kabinet maakt dus grote fouten, dekt die toe, verspeelt daarmee het vertrouwen en vindt vervolgens dat de perceptie van de burger aangepast moet worden. Het regenteske dedain spat ervan af: als we de massa bespelen komt het wel weer in orde. Ze rekenen daarbij op hun belangrijkste steunpilaren: Volkskrant, NRC, Op1.

Wie een overheid vertrouwt die zich zo opstelt, is geen democraat. Een democratische regering bestaat bij de gratie van tegenkrachten. Die hele dynamiek is buitenspel gezet. We hebben herhaaldelijk gezien hoe kabinetsleden zich afwendden als de oppositie het woord kreeg – en hoe de Kamervoorzitter dat liet gebeuren. Een machtsbeluste meerderheid hield alles in de tang met een onderling handjeklap van principes.

Misschien willen ze allemaal wel maar zijn ze eenvoudig niet bestand tegen de krachten van de macht.

De Vierde Golf speelt controlled opposition

Trouw plaatste een sympathiek opiniestuk van Stan Baggen en Peter van der Vlis, juristen. De twee belangrijkste pijlers van hun betoog: “Een publieke evaluatie [van het coronabeleid] kan vertrouwen terugwinnen” y “Een gebrek aan vertrouwen erodeert de democratie”.

Een gedegen evaluatie zal het tegenovergestelde bewerkstelligen: die gaat ons met de neus op de feiten drukken dat de democratie niet meer werkt en dat dat juist komt door een gebrek aan wantrouwen jegens het overheidsbeleid en het onderdrukken van dat wantrouwen.

Twee fragmenten uit het pleidooi van Baggen en van der Vlis in Trouw

“Een publieke evaluatie kan vertrouwen in de overheid terugwinnen.”

Baggen/van der Vlis in Trouw

Het ’terugwinnen van vertrouwen’ is een mooie opbouwende gedachte maar wel een die onvoldoende blijk geeft van het besef dat, in tegenstelling tot het toevertrouwen van macht, het vasthouden aan macht intrinsiek kwaadaardig is. Met macht is het net als met voorrang: je moet het krijgen, niet nemen. Macht uitoefenen over anderen is het beperken van de soevereiniteit van die anderen. Dat betekent ingrijpen op individuele vrijheden en (mensen)rechten. Centralisatie van macht staat op gespannen voet met zelfbeschikking. Dat geldt op individueel niveau maar ook op grotere schaal: EU beknot bijvoorbeeld de soevereiniteit van aangesloten landen. Regeringsvertegenwoordigers zijn geneigd om te tekenen bij het kruisje, want dat biedt carrière-technisch meer zekerheden. Daar lopen belangen door elkaar en het behoeft geen betoog dat gecentraliseerde belangen vele malen zwaarder wegen dan lokale.

Het ’terugwinnen van vertrouwen’ is een mooie opbouwende gedachte maar wel een die onvoldoende blijk geeft van het besef dat, in tegenstelling tot het toevertrouwen van macht, het vasthouden aan macht intrinsiek kwaadaardig is. Met macht is het net als met voorrang: je moet het krijgen, niet nemen. Macht uitoefenen over anderen is het beperken van de soevereiniteit van die anderen. Dat betekent ingrijpen op individuele vrijheden en (mensen)rechten. Centralisatie van macht staat op gespannen voet met zelfbeschikking. Dat geldt op individueel niveau maar ook op grotere schaal: EU beknot bijvoorbeeld de soevereiniteit van aangesloten landen. Regeringsvertegenwoordigers zijn geneigd om te tekenen bij het kruisje, want dat biedt carrière-technisch meer zekerheden. Daar lopen belangen door elkaar en het behoeft geen betoog dat gecentraliseerde belangen vele malen zwaarder wegen.

Een publieke evaluatie zal een rechtvaardiging worden voor een wantrouwender houding.

Vertrouwen in Het Systeem of in de functionarissen?

Het ’terugwinnen van vertrouwen’ gaat uit van de wat naïeve overtuiging dat niet alleen de functionarissen binnen zulke machtssystemen weer vertrouwd moeten worden maar ook het systeem waarbinnen machtsgrage carrièrejagers hun gang konden gaan. Checks and balances bleken rituele dansjes. Toch worden we weer gemaand om te geloven dat degenen die nu onjuiste beweringen doen om hun gezicht redden, in een nieuwe periode ineens wél de krachten kunnen weerstaan van Het Systeem. Let wel: Het Systeem waar zij zelf aan bouwen en dat hen een positie biedt. Politici noemen al die posities samen zelfs een “Huis”. Daar gaan ze de fundamenten heus niet onder wegspoelen. We moeten hen op hun blauwe ogen geloven dat ze vanaf de volgende kabinetsperiode integer en transparant zullen handelen binnen een zelfcorrigerend systeem, ook als ze de zaak volkomen in het honderd laten lopen en er vele levens met hun fouten zijn gemoeid. Als ze nu dan maar maar sorry zeggen. Zand erover…

Het is spijtig, maar zo werkt het niet.

Of mensen nu macht hebben verworven, gestolen of geërfd: je moet ze altijd wantrouwen, zo is gebleken. Machthebbers halen de schouders op over bijvoorbeeld een verdwenen € 5,1 miljard. Zonder met de ogen te knipperen communiceren ze op televisie gewoon dat dat niet waar is. Zo’n optreden zaait op zijn minst twijfel, want we vertrouwen politici toch? Het polariseert ook: voorstanders zien hun vertrouwen bevestigd (‘de minister zegt het zelf!’), tegenstanders worden gesterkt in hun scepsis.
Tienduizenden onverklaarde doden na vaccinatie wimpelen ze weg, levens worden verwoest – en het is niet de eerste affaire waarin gewetenloos wordt opgetreden en feiten worden achtergehouden of verdraaid.

Hoezo moet dat vertrouwen eigenlijk terug? Juist misplaatst vertrouwen heeft al die misgrepen toegestaan. De goedgelovigheid kende geen grenzen. De burger had hierin geholpen moeten worden door de media maar wat daar is gebeurd vergt een evaluatie op zich. Zie ook Tijs van den Brink die tv-viruskok Ab Osterhaus ‘één van de beste virologen die er is’ noemt. De collectieve blindheid is werkelijk on-voor-stel-baar.

Met een gedegen evaluatie van het coronabeleid steken beleidsmakers niet alleen hun eigen nek in de strop. Ook zal blootgelegd worden dat Het Systeem geen bescherming biedt tegen fataal geblunder en het vervolgens jarenlang toedekken daarvan, ondanks dat de vlek waarin wordt gewreven steeds groter wordt. Wie in de waan verkeert dat functionarissen de bron waaraan ze zich laven gaan vergiftigen, heeft te weinig levenservaring.

Waar de overtuiging vandaan komt dat ons politieke systeem ons een volgende keer wél zal behoeden voor desastreuze misstappen, wordt nergens uitgelegd. Het mechanisme achter ‘meer vertrouwen’ is daarom niet duidelijk.

Ook een ander Systeemontwerp lost dat niet op. Het huidige ontwerp is misschien niet eens niet zo verkeerd. Een constitutioneel hof zou een verbetering kunnen zijn maar in de landen om ons heen heeft dat ook niet erg mogen baten.

Dat er beleidsmatig wel eens foute afslagen worden genomen is onontkoombaar en de beleidselite houdt de gezamenlijke paraplu des te steviger vast als het stormt. Daar gaat het fout. Ze morrelen aan de transparantie, die inherent zou moeten zijn aan Het Systeem, en aan sociale en wetenschappelijke regels en principes, waardoor iets als ‘verantwoording afleggen’ niet meer dan een vertoning wordt, een rituele poppenkast. Juist daarom is wantrouwen de enige remedie. Wil je het wat positiever laten klinken, dan kun je het ook ‘controle’ of ‘kritisch volgen’ noemen.

Wat brengt een evaluatie teweeg?

De coronaperiode is een ongekende stresstest geweest die veel aan het licht heeft gebracht, maar alleen voor wie het al wil zien. Een diepgaande publieke evaluatie zal ook voor degenen die het nu nog niet zo zien, bevestigen dat een overheid nooit of te nimmer vertrouwen verdient, ook niet met formeel ingebouwde controlemechanismen. Het grensoverschrijdende beleid dat Het Systeem heeft voortgebracht is tijdens die stresstest te schadelijk geweest, het toedekken ervan te beschamend. Een degelijke evaluatie van overheidswege is daarom onbestaanbaar, simpelweg omdat het Staatsbelang erdoor in het geding komt. De Staat zou zichzelf incompetent kunnen verklaren en de facto alle opgebouwde autoriteit weg kunnen vagen en dat is niet in het Staatsbelang, hoe terecht het ook zou zijn. (Merk hierbij ook op dat Staatsbelang een ander belang is geworden dan het belang van de bevolking.)

Minister Kuipers beriep zich dan ook op het Staatsbelang toen hem werd gevraagd waarom bepaalde data en afwegingen niet vrij beschikbaar waren. Het is een geloofwaardigere reden dan het eerdere “om privacyredenen”. Als die informatie namelijk duidelijk maakt dat je de boel belazert met Het Systeem als dekmantel, dan is het in Staatsbelang als je jezelf als centrum van dat belang ziet. Weer een cruciale denkfout.

Een evaluatie zal aantonen dat Het Systeem ‘De Staat’ monstrueuze fouten niet heeft kunnen voorkomen, of die nu voortkwamen uit incompetentie of uit goede bedoelingen. Dat wordt achteraf verbloemd door pijnpunten te ontwijken en te vergoelijken, zie bijvoorbeeld de OVV-rapporten en de laatste “internationale audit”, waarvan Fritsander Lahr verslag deed, te lezen op maurice.nl. De witwaskretologie is voorspelbaar geworden. Het zijn uitingen van een groter, onderliggend probleem, namelijk dat cijfers, feiten en wetenschap er niet meer toe doen als het gaat om legendarisch staatsfalen. Die feiten moeten dan verdwijnen, weggemaakt, gegaslight en berookgordijnd.

De stapel bewijs voor dat falen wordt dagelijks hoger. Wie die stapel niet als bewijs accepteert, zou op zijn minst de achterliggende hypotheses eens degelijk kunnen ontkrachten. Het publiceren van de tot nog toe geheim gehouden data zou al voldoende moeten zijn. Maar in plaats daarvan wordt de kritiek weggezwegen, geridiculiseerd of zelfs bestraft en de data blijven in de regeringskluis.

Maar wél vinden dat het vertrouwen moet worden hersteld!?

Als er één plek is die per definitie gewantrouwd moet worden, is het de plek waar macht samenbalt. Daar horen ook de controlerende mechanismes bij, in de vorm van instituties die door de macht worden betaald om onafhankelijk te oordelen. (Ik zou zeggen: probeer het eens, onafhankelijk en kritisch oordelen over degene die uw salaris betaalt.). Controle wordt niet ervaren als meekijk-hulp maar als hinderlijke dwarsliggerij. Inhoudelijke kritiek die dankbare correcties zou moeten opleveren, wordt weggezet als desinformatie. Alles om het gezicht te redden. En het vege lijf, zo langzamerhand.

Het belangrijkste van tribunalen is hun amusementswaarde

Een harde publieke evaluatie is een optie, maar dan wel een met consequenties voor de eventuele plegers van norm- en wetsoverschrijdingen. Als dat internationaal wordt georganiseerd, heet dat ’tribunaal’, een woord met vervelende associaties. Zo’n evaluatie zal hooguit enkele zondebokken eruit pikken die ritueel geslachtofferd kunnen worden, terwijl 90% van de verantwoordelijken ermee wegkomt. Niet alleen kabinetsleden en andere kopstukken maar ik doel vooral op de aanhangende journalisten, politici, ambtenaren en academia. En dat terwijl juist zij het zijn die die paar geslachtofferde arme sloebers hun gang hebben laten gaan en zelfs aanspoorden tot nóg disproportioneler beleid of tot nóg wenselijkere ‘wetenschap’.

De media hebben gezorgd voor draagvlak, waardoor politici op hun beurt weer de morele jokers konden trekken. We herinneren ons nog het een-tweetje tussen Paulusma en Kuipers, de ophitsende Kuiken, de door VWS/rivm/NCTV ingefluisterde Denktankers en hun trollen, een legioen van zwijgende academici, professoren en artsen, prijswinnende collaborateurs, lustig twitterend journaille, corrupte regeringsadviseurs en ga zo maar door. Als je het zo op een rijtje zet is er geen redden meer aan.

Verantwoordelijkheid of schuld?

Van de beleidstop tot in de huiskamer zijn alle ‘niet-wappies’ mede-verantwoordelijk voor de gezondheidsterreur van de laatste jaren.

Zijn zij daarmee ook daadwerkelijk schuldig? Welnee, het ontbrak hen alleen aan gezond wantrouwen jegens de overheid. De kranten noch de grote staatsomroepen gaven daar enige aanleiding toe. Zij weten niet beter, zo zit hun karakterstructuur niet in elkaar. Dat kan ook niet, want dan kom je doorgaans niet ver in het veelal overheidsgesubsidieerde leven van bijvoorbeeld de onderwijsfabrieken (600.000 werknemers), de gezondheidsindustrie (1,4 mln) of het mediaconglomeraat (een veel kleinere groep met doorslaggevende reikwijdte). Het zal bij de gemeente- en Rijksambtenaren (ca. 1 mln) niet anders zijn. Ca. 30% van de beroepsbevolking werkt in de publieke sector, betaald van overheidsgeld. Niemand bijt graag de hand die voedt.

Overheden zijn een noodzakelijk probleem en verdienen geen vertrouwen. Het gaat hierbij nadrukkelijk NIET om de individuen zoals politici en ambtenaren die vaak integer hun werk doen: het gaat om Het Systeem van de Macht dat iedereen besmet die ermee in aanraking komt. Ben je er immuun voor, dan word je eruit gewerkt. Dat is een zelfreinigend principe. Zie Omtzigt, bij wie het afstoten mislukte, FvD die volgens velen eruit gewerkt moet worden, en natuurlijk Arib. Ongehoord Nederland papegaait ook niet voldoende mee: weg ermee.

“Een gebrek aan vertrouwen erodeert de democratie.”

Baggen/van der Vlis in Trouw

Dat was de tweede belangrijke quote. Er is nu eenmaal leiding nodig is om niet in normloze anarchie te vervallen. Groepsafspraken moet je bewaken en collectief herzien wanneer de groep daar aanleiding toe geeft. Dat vereist bijvoorbeeld controle en handhaving, geaccepteerd door degenen die worden geleid. Zij spreken met elkaar af om naar die leiding te gaan luisteren. Dat vereist inderdaad een vorm van vertrouwen. Dat moet worden waargemaakt. Daarom is het noodzakelijk om op elk moment te kunnen verifiëren dat jouw eigen vertrouwen nog steeds gerechtvaardigd is en of de afgesproken regels wel worden gevolgd.

Het is nu wel duidelijk zijn dat het tegendeel net zo waar is: Een gebrek aan wantrouwen erodeert de democratie. Elk machtssysteem neigt naar verabsolutisering en dat hoort ook zo: machthebbers moeten met overtuiging werken. Dat betekent dat er continu gewaakt moet worden en dat waken is een taak van de bevolking en haar vertegenwoordiging. Die zou op haar achterste benen moeten staan bij de eerste signalen van haperende transparantie. Maar de overheid verzwijgt, verdraait, verbloemt, doet stiekem, houdt geheim, is vergeetachtig – en de bevolking trapt er in omdat de media het niet laten zien. “Ze staan er toch maar” hoor je dan.

Een overheid is alleen te vertrouwen als zij met argusogen wordt gevolgd en zichzelf kan corrigeren als daarom wordt gevraagd.

Bieden de media dan helemaal geen hoop? Die hebben per slot de taak om transparantie te forceren met hun ‘verslaglegging’. Zonder transparantie geen controle – en dus is vertrouwen onmogelijk. Helaas blijken ook de media te zijn ingesponnen in Het Systeem, bijvoorbeeld via extra fondsen in drukke tijden (zie corona), lucratieve overheidscampagnes (zie corona) en privileges/primeurs/scoops/exclusieve toegang (zie corona). Hun taak is verworden tot beleidsondersteuning, oftewel propaganda voeren. Zou een transparantie-instituut helpen of zou die net als een rechter of een ombudsman toch weer het staatsbelang laten prevaleren, als het er werkelijk op aan komt?

Ik vrees dat het wel wat dieper graven wordt dan ‘evalueren’.