Besmette termen gaan viraal – taalkundig essay over omvolking

Het verwarren van woorden als besmet y geïnfecteerd, Infección y infectie en het willekeurig strooien met besmettelijk y positief getest heeft tot grote onduidelijkheid geleid en bijgedragen aan miscommunicatie. Met uiteindelijk fout beleid tot gevolg, als we er tenminste van uit gaan dat het echt vergissingen waren toen bijvoorbeeld ‘infecties’ zonder probleem werd gebruikt voor ‘positief getesten’ als dat zo uitkwam.

Zoiets is nu weer aan de hand. Dit gaat nu even niet over virussen of vaccinaties maar het smaakt hetzelfde. De taboesfeer, de censuur, het onbespreekbaar willen houden, lagere schoolniveau van onze volksvertegenwoordigers, onderbuikdeugpraat, termen verwisselen: kortom veel raakvlakken. Ik heb het over ‘omvolking’. Als voormalig taalbeheerser mag ik daar wat van zeggen op eigen gezag, vind ik. Ik ben in een wat overmoedige bui dus ik grijp mijn kans.

Hoe het taalgebruik voorloopt op de woordenboeken: voorbeelden

Column van Mark Elchardus, emeritus professor sociologie aan de Vrije Universiteit Brussel:Omvolken is een zaak van elke dag (3 maart 2020, ook verschenen op in De Morgen).

Columns van Ronald Sørensen”: Omvolken mag je niet zeggen (11 mei 2023), Omvolken, te ziek voor woorden (29 juni 2024)

https://forum.fok.nl/topic/2712510/1/999/waarom-is-het-woord-omvolking-zo-controversieel.html

Het Reformatorisch Dagblad, (mei 2024): Zijn-onze-leiders-bewust-bezig-met-omvolken?

De woordenboeken lopen wat achter. Het werkwoord omvolken komt er zelfs nog niet in voor. ChatGPT volgt de taalontwikkelingen beter dan Van Dale, dat nog een jaren vijftig duiding heeft. In Van Dale ontbreekt zelfs de term “omvolkingstheorie”.

Van Dale

Taal is slordig en veranderlijk

We moeten erop bedacht zijn dat taal een bijzonder slordig communicatievehikel is. Je kunt het heel precies gebruiken maar alles is toegestaan, dus dat precieze is geen noodzaak. Iedereen mag taal gebruiken, ook mensen die niet erg precies kunnen denken. In tegenstelling tot computertalen, waar je van elk woord op zijn minst moet aangeven of het een variabele is, een functie, een constante of wat dan ook, is gesproken taal volledig vrij. Dat leidt tot onnauwkeurigheden die grotendeels door context worden opgelost. In een prille liefdesrelatie vul je die onnauwkeurigheden in op een begripvolle manier met wenselijke uitkomsten. In de politiek gebruik je die onnauwkeurigheden om elkaar op woorden af te fakkelen: dat noemen we tegenwoordig een semantische discussie. Vroeger ging het bij semantiek om de precieze betekenis van woorden oftewel de inhoud, nu gaat het vooral over het gebruik van de woorden zelf: de verschijningsvorm. Een voorbeeld van een verschoven betekenis.

De veranderlijkheid van taal is het meest zichtbaar in spelling, omdat oude boeken de gestolde spelling van een bepaald moment laten zien. Net zo veranderlijk zijn betekenissen en gebruik van bepaalde woorden. In andere tijdperken met andere context kunnen betekenissen verschuiven. Die liggen niet verankerd in woordenboeken; woordenboeken zijn momentopnames van gebruikelijke schrijfwijzen en toepassingen.

Neem een woord als “discrimineren”. Dat komt van het Latijnse “discriminare,” wat (af)scheiden of onderscheiden betekende. De Britten gebruiken het nog steeds zo. Maar bij ons kun je het met goed fatsoen niet meer gebruiken in die zin, tenzij in een geformaliseerde setting (strikt wetenschappelijk taalgebruik bijvoorbeeld). Werkwoorden worden ‘genominaliseerd’ (er worden zelfstandig naamwoorden van gemaakt, ze worden vervoegd met vage regels, er wordt vrij willekeurig gekozen tusen achtervoegsel -atie en -ering… Taal leeft.

Zo is het in het Nederlands (en in meer Germaanse talen) onduidelijk wat het betekent als een woord op “ing” eindigt. Neem “Bewerking”. Als je een compositie aan het bewerken bent, is het resultaat van dat bewerken een “bewerking”. Maar het proces waarmee je bezig bent tijdens het bewerken, dat mag je ook “bewerking” noemen.
“Tijdens de bewerking van het epos dacht hij nergens anders aan.”
Dat mag ook zijn: “Tijdens het bewerken van het epos dacht hij nergens anders aan.”

Als je hierdoor denkt dat je dus overal het woord “bewerking” mag vervangen door “het bewerken”, maak je een kolossale denkfout. De zin “Ik vind de bewerking van Tomorrow, zoals Sidney Christmas die zong, echt prachtig” klopt niet meer als je “de bewerking” vervangt door “het bewerken”.

Ziedaar de bron van het misverstand.

Het eerste is een zelfstandig naamwoord en verwijst naar het resultaat van het bewerken, een concreet object of fenomeen, het tweede is ook een zelfstandig naamwoord maar toch wat minder zelfstandig: het is de nominalisering van een werkwoordsvorm. Het is eigenlijk de verwijzing naar het werkwoord “het bewerken”, de handeling, de activiteit van het bewerken, met de verschijningsvorm van een zelfstandig naamwoord. Laten we die twee even toestand en handeling noemen. Dus we hebben:

Bewerking (zelfst nw, toestand): object of fenomeen
Bewerking (zelfst nw, handeling): het doelgericht bewerken

Vergelijk met:

Overbevolking (zelfst nw, toestand): object of fenomeen
Overbevolking (zelfst nw, handeling): het doelgericht overbevolken

Hee – dat kan eigenlijk ook niet. We hebben nog nooit van actief overbevolken gehoord dus we begrijpen dat met “overbevolking” een organisch proces wordt bedoeld, een neveneffect van iets anders. Zoiets ontstaat om allerlei redenen en niemand die daar een theorie achter zoekt. Het is dus eigenlijk geen menselijke doelgerichte activiteit, het is eerder een proces dat tot een toestand van overbevolking leidt:

Overbevolking (zelfst nw, toestand): object, fenomeen
Overbevolking (zelfst nw, proces): het proces van het overbevolken

Zo zou het ook moeten werken met de oorspronkelijke, niet-besmette vorm van het woord “omvolking”. Denk aan Suriname dat rond 1500 begon met 100% inheemse bevolking. In een paar honderd jaar tijd heeft er door migratie, kolonisatie en culturele uitwisseling een enorme demografische transitie plaatsgevonden: nu stamt nog 3% van de bevolking af van de oorspronkelijke inheemse bevolking. Daar zat géén omvolkingstheorie achter. Niemand die op dat idee is gekomen, het was de loop der dingen.

Maar toen kwamen de nazi’s. Die wilden ‘doelgericht omvolken’ dat sindsdien niet meer net zo raar klinkt als ‘doelgericht overbevolken’. Volgens de regels van de slordige taal (zie ‘Bewerking’) heet die bewuste activiteit dus ook ‘omvolking’. Zo zitten we met drie betekenissen van hetzelfde woord: de toestand, het proces en de doelbewuste activiteit.

Omvolking (zelfst nw, passief): object, fenomeen, toestand
Omvolking (zelfst nw, proces): het proces van het omvolken
Omvolking (zelfst nw, handeling): het doelgericht omvolken

Waarom is dit nou van belang?

In de media is een semantische discussie aangezwengeld. Ik meen dat NRC ermee begonnen is maar het sluimerde al langer en een journalist zag er brood in. Alle termen met “omvolking” erin zijn dusdanig geframed dat je er niet eens meer tegen mag zijn: ze mogen niet eens worden benoemd. Ze zijn gecensureerd, gecancelled. Zo gaat dat.

Is een fenomeen een theorie?

In 2020 kreeg een column over omvolking in de NRC weinig aandacht. Een fragment daaruit:

Een maandje terug zette Rutte de PVV-fractievoorzitter in de senaat, Marjolein Faber, op haar nummer voor het gebruik van de term ‘omvolking’. „Omvolking komt uit de nazi-literatuur’’, zei Rutte. „Het was het verwijt van de NSDAP aan de traditionele partijen”, doceerde de premier, dat de verloochening van „klassieke Duitse waarden” leidde tot „omvolking”.
Nu betekent het gebruik van een nazi-term natuurlijk niet automatisch dat iemand een nazi is.

Rutte, geschiedkundige van huis uit, maakt hier de fout dat de NSDAP omvolking als een gevaar zou hebben gezien. Dat was echter niet de oorspronkelijke nazi-doctrine, waarin met omvolking ‘germaniseren’ werd bedoeld: het met Duitsers bevolken van veroverde gebieden. Wat Rutte hier beschrijft lijkt meer op een huidig ‘extreemrechts’ standpunt. Zijn actieve herinnering zal heel eventjes hebben gehaperd.

Rechts-extremisme of gezond verstand: Tucker Carlson legt het uit (klik om te openen)

Het beschermen van de eigen cultuur en volksaard werd in 2017 door de AIVD als rechts-extremisme gezien. Rechts-extremisme kant zich tegen de zich manifesterende islamisering, wil daarom een rem op immigratie en is het dus sterk oneens met een overheid die de burger niet helpt om te beschermen waar die van houdt. De AIVD noemt dit als drie afzonderlijke(?) kenmerken van rechts-extremisme. Dat is nogal ongenuanceerd, zoals Tucker Carlson uitlegt in onderstaand interview.

Dat de media (weer NRC) nu wel een stevig nummer maakten van dezelfde term “omvolking”, past in hun missie om het ‘ultrarechtse’ kabinet alsnog te saboteren na de mislukte karaktermoordaanslag op Ronald Plasterk. Iemand als Jan Paternotte pakt zoiets dan dankbaar op en duikt in Wikipedia. Jan heeft namelijk begrepen van de media dat “omvolking” een heel slecht woord is omdat maar één van de drie betekenissen hem aanspreekt: de kwaadaardige. Hij citeert ook de AIVD, waar ze ook weer slordig omgaan met de semantiek. Waarom slordig?

We onderscheiden de termen “omvolking” (toestand), “omvolking” (proces) en “omvolking (handeling). Alsof dat nog niet genoeg is, worden de “omvolkingstheorie” en “omvolkingscomplottheorie” ook nog naar willekeur in de strijd geworpen. Als iemand het verschil tussen deze termen niet goed begrijpt en ze door elkaar gaat gebruiken, gaat het helemaal mis. Dan zeg je het ene en je bedoelt het andere en we hebben bij infecties en positieve testen gezien tot welke rampen zoiets kan leiden. Even scherpstellen. Luister goed naar Jan Paternotte.

Met het noemen van “een onjuiste complottheorie” snoept hij weer een dimensie erbij. Denk ook maar even na over “onjuiste complottheorie” in tegenstelling tot de “correcte complottheorie”.

Enfin, Jan stelt dan zijn ongeldige vraag: “Is de omvolkingstheorie een demografisch fenomeen zoals u net zei of is het, zoals we weten uit de nazi-literatuur en van de AIVD, een complottheorie?”

Ongeldige vraag? Ja, dit is een gesloten vraag die twee antwoordmogelijkheden suggereert. In dit geval zijn die twee antwoorden echter niet gelijksoortig. Vergelijk: “Is de omvolkingstheorie een schoenmaat of een complottheorie? U móet een van de twee kiezen.”

Geen enkele theorie is een demografisch fenomeen, die vraag verdient aparte behandeling want er moeten twee verschillende antwoorden worden gegeven. Een slecht opgestelde vraag dus. Dit zijn de twee ingesloten vragen:

1. “Is de omvolkingstheorie een demografisch fenomeen zoals u net zei?”
   Eigenlijk ook weer twee subvragen. Ze heeft dit niet gezegd. Het antwoord had kunnen zijn:
   “Nee, ik heb dat a) nooit gezegd en b) een theorie is geen fenomeen. Hoe bedoelt u dat eigenlijk: een theorie die een demografisch fenomeen is?”
   
   Jan worstelt een beetje met abstracte begrippen, zoveel is wel duidelijk. Hij had het beter zonder leugen erin kunnen vragen, al blijft er dan helemaal niets van over:
   “Is omvolking een demografisch fenomeen?”
   maar zo scherp ziet hij het allemaal niet. Bovendien weet hij ook wel dat het een demografisch fenomeen kan zijn, dat heeft hij net voorgelezen dus daarom zoekt hij in zijn toelichting ook zijn toevlucht tot het tersluiks toevoegen van “bewuste” of “theorie”. Anders raakt de vraag kant noch wal. Maar hij weet het niet te formuleren, de schat. Met zijn beperkte abstractieniveau verstrikt geraakt in slordige begrippencomplexen.
   
   Dan vraag 2:
   
2. “Is de omvolkingstheorie een complottheorie?”
   Jan heeft nota bene net zelf uitgelegd dat de omvolkingstheorie van de Duitsers géén complottheorie was. Het was echt. Hij zal dus wel weer wat anders bedoelen: misschien het voorbeeld dat de AIVD gaf over een complottheorie die in sommige extreemrechtse kringen rondgaat? Dat is kennelijk een complottheorie die met bewuste omvolking heeft te maken. Hij begrijpt zelf niet precies wat hij nou eigenlijk wil zeggen. Zullen we het hem maar makkelijk maken en het antwoord op zijn knullige formulering proberen te vertalen naar de huidige tijd?
   Antwoord: “Als er openlijk sprake is van doelgericht omvolken, dan is de omvolkingstheorie geen complottheorie maar een ideologie of een beleidslijn. Als een dergelijke theorie echter wordt verondersteld op basis van het waarnemen van een demografisch fenomeen, dan is het vooralsnog een complottheorie, totdat het tegendeel overtuigend wordt aangetoond of officieel bekend gemaakt. Ik begrijp dat u dit interessant vindt maar het staat los van de daadwerkelijk geobserveerde omvolking, met name in onze grote steden, die mij en veel andere burgers zorgen baart.”

Maar ja, verzin het ter plekke maar eens. Want voor een gedegen voorbereiding zal wel geen tijd zijn.

Nog even kauwen op die termen

De term omvolking sec betekent niet meer dan een bevolking die van samenstelling verandert. De term is besmet geraakt vanwege de connotatie met de nazi’s, die actief germaniserende omvolking nastreefden (verduitsing van veroverde gebieden) en tot onmenselijke praktijken overgingen bij dat omvolken van gebieden.

Het resultaat van omvolking, je zou het omgevolktheid kunnen noemen, is waarneembaar: de bevolking van een stad of wijk ziet er niet meer zo uit als zeg 20 jaar geleden. Veel mensen spreken met elkaar in talen die je (als autochtoon) niet verstaat. Dat is een organisch proces, tegenwoordig vooral nevenwerking van grenzen- en migratiebeleid, economische omstandigheden, oorlog, toegenomen mobiliteit. Je kunt dit toejuichen of rampzalig vinden en alles ertussenin maar ontkennen is struisvogelpolitiek.

Als mensen door het gebruik van het woord “omvolking” daadwerkelijk gekwetst worden, kun je daar een ander woord voor kiezen. We hebben zo ook afscheid genomen van Zwarte Piet. Het Zwarte Pieten legioen hebben we -met tegenzin- toch omgevolkt tot Regenboogpieten.

Natuurlijk kan omvolking een doel zijn van bepaalde activiteiten maar dan moet je wel expliciet spreken van actieve of bewuste omvolking. Net zoals je dan bij brand moet spreken van aangestoken brand of brandstichting of pyromanie. Omvolking was een van de doelen van de Nazi’s. De theorie waarom en hoe ze dat wilden bereiken, hún omvolkingstheorie dus, was dat een land beter af was als de bevolking werd vervangen door ariërs. Geweld en genocide werden niet geschuwd.

Ik schrijf met nadruk “hún omvolkingstheorie” omdat er ook andere omvolkingstheorieën zijn.

Vanuit multiculturele hoek bijvoorbeeld is ook gepleit voor omvolking van Nederland: meer kleur en meer diversiteit is dan het doel, met meer tolerantie, een creatieve smeltkroes van culturen en een open samenleving met rechtvaardigere verdeling van onze welvaart als gevolg.

Blijft over de omvolkingscomplottheorie. Daarvan zijn er allerlei varianten die gemeenschappelijke hebben dat ze organische omvolking als neveneffect uitsluiten: het móet en het zal opzet zijn. Die hele migratiepolitiek, zo wordt vermoed, is bedacht om omvolking te forceren. Wij worden verjaagd! Complotdenkers herkennen een planmatige opzet; een theorie die wordt uitgerold. Denk bijvoorbeeld aan het waanidee dat het huidige migratiebeleid wordt uitgevoerd in opdracht van een kleine groep van babybloeddrinkende royals en adellijken, grootindustriëlen en politici, die elkaar met een erotisch ritueel inwijden in Klaus Schwab-achtige capes, indien noodzakelijk chantabel gemaakt na verleidingen op een privé-eiland van een filmmagnaat die zelfmoord pleegde in zijn cel, aangestuurd door een 5G-paal. Een verhaal zoals de AIVD dat ook schetst.

Dus.

Als we het woord “omvolking” gelijk gaan stellen aan “omvolkingscomplottheorie“, kunnen we een woord als “discriminatie”, “slavernij” of “depopulatie” ook niet meer gebruiken, dat kunnen immers allemaal beoogde doelen zijn of zijn dat ooit geweest. Slavernij stond centraal in het business model van mensenhandelaren, willen we dat woord dan nog gebruiken? Ook “discriminatie” is een concept dat deel heeft uitgemaakt van gedachtengoed dat de zwartste bladzijden uit de geschiedenis kenmerkt. Een woord dat nog steeds gebruikt wordt, ook door de groepen die nu in de gordijnen klimmen vanwege de term “omvolking”.

Vreemd genoeg ging het vroeger bij dat soort dingen erom of je voor- of tegenstander was van zo’n gedachtengoed. Tegen slavernij zijn was goed. Het was verfoeilijk om slavernij te bewonderen, vergoelijken, faciliteren of eraan te verdienen. Het merkwaardige is dat dat bij “omvolking” andersom ligt. Nu gaat niet degene die die nazi-theorie omarmt aan de schandpaal, maar juist degene die zich fel tégen omvolking uitspreekt.
Snappen we het nog?

Ik wel. De verklaring die voor de hand ligt is dat degenen die verandering van de bevolkingssamenstelling voorstaan, zich ongemakkelijk voelen omdat ze in een vergelijkbare positie komen als de Nazi’s: zij zijn immers degenen die “omvolking” faciliteren. Dat willen ze niet, ondanks dat we hebben gezien hoe mooi multiculturalistische, multiraciale samenlevingsidealen kunnen zijn. Voor Nederland, een land van kaaskoppen, is dat een onmiskenbare vorm van omvolking. Dus omvolking mag wel, het is zelfs cruciaal onderdeel van het multiculturele gedachtegoed – maar het mag alleen niet zo genoemd worden.

Zo was er de nodige ophef over die slecht gedefinieerde woordengroep. Totdat Faber toezegde dat ze de term niet meer zou gebruiken. Ze accepteert dat de nazi-connotatie te zwaar weegt om het door te zetten. Iedereen maakt dezelfde denkfouten, kijk maar op Wikipedia. Het leek even stil maar dat duurde niet lang: “Faber zal nu de term ‘omvolking’ niet meer gebruiken, maar het gedachtegoed is er nog!”

Toen vielen mijn schoenen uit. Zo lust ik er nog wel een! Je bouwt een heel circus op rond het gebruik van een term omdat nazi’s daarover schreven, positief of negatief, maakt niet uit. Als iemand dan buigt voor die censuur, is het toch weer niet goed.

Hadden ze niet meteen inhoudelijk kunnen protesteren dan in plaats van over een woordje te soebatten? Hadden ze het niet beter over het onderliggende probleem kunnen hebben? Dan hadden ze met het juiste gebruik van de woorden “omvolking”, “het omvolken (=bewuste/actieve/gestuurde omvolking)”, “omvolkingstheorie” en eventueel nog “omvolkingscomplottheorie” een mooi begrippenapparaat gehad. Dat is er nu niet. Er moet omfloerst worden gesproken.

Als scherpe definities te moeilijk zijn voor de AIVD’s en de Paternottes van deze wereld, moeten we dan op de knieën en een andere term zoeken…? Ik ben bang van wel. Met de term “discriminatie” gaan we immers ook voorzichtig om. Dat betekent in het hedendaagse taalgebruik ook niet meer wat het eigenlijk had moeten betekenen.

Het niveau in de Kamer krijgen we zeker op korte termijn niet omhoog en we zullen toch moeten toch blijven communiceren. Dus, wat wordt het dan? Ze zijn wel gek op transitie.

Volkstransitie, zou dat wat zijn?