Vaccins: bescherming naar nul, budgetnorm met factor 20 overschreden

Samenvatting

CBS heeft bekend gemaakt welk deel van alle overledenen in de periode 2021-2022 gevaccineerd was, op weekbasis. Deze gegevens, gecombineerd met de sterfte met corona, wijzen uit dat er in 2021-2022 ruim 8.611 ‘met corona’doden zijn voorkomen dankzij de vaccinaties.

Als we ook de oversterftecijfers erbij betrekken kunnen we zien wanneer er sprake is geweest van vervangingssterfte ‘met covid’ of daadwerkelijk extra overlijdens: ‘door covid’. Het merendeel was vervangingssterfte. Er blijven dan ruim 2.153 harde corona-levensreddingen over in die twee jaar.

De kosten van de vaccinatiecampagnes schatten we op €2.250.000.000. Dat is dus meer dan 1 miljoen per gered leven. Als dat gemiddeld zestigjarigen zou betreffen met nog 20 jaar te gaan, dan komt dat ongeveer overeen met de QALY-norm van € 50.000,- per gered levensjaar. Is de gemiddelde leeftijd daarentegen 82 jaar, met gemiddeld nog twee jaar te gaan, dan is het € 500.000 per gered levensjaar. Een factor 10 meer.

Bekijken we alleen 2022, dan zijn er sinds mei in totaal 5 miljoen vaccinaties gezet die 50 overlijdens hebben voorkomen. Nog afgezien van de geconstateerde negatieve effectiviteit. Dat gaat richting de vijf miljoen euro per bespaard leven. Makkelijk rekenen: met 5 QALY is dat 1 miljoen euro per QALY. Dat is maar liefst twintig keer zoveel als er is afgesproken. De gemiddelde leeftijd van corona-overlijdens ligt rond de levensverwachting. Dat zou de kosten opdrijven tot meerdere miljoenen per gewonnen levensjaar.

Dit heeft niets meer te maken met effectieve zorg.

Instituten die toezien op effectieve zorg, op optimale besteding van de zorg-euro, bewaking van de ‘kwaliteit van zorg’, Tweede Kamer, hoeders van de wetenschappelijke kwaliteit – waar waren jullie? Ik schreef er in 2021 al een artikel over.

Hieronder het artikel dat Herman Steigstra ook op LinkedIn postte.

Vaccinatie, een kosteneffectief middel?

Er wordt al jaren gesproken over het doelmatig inzetten van geldelijke middelen, om de zorg betaalbaar te houden. De vraag is dan of het inzetten van een middel dat onze gezondheid zou bevorderen kosteneffectief is. Maar hoe zit dat dan bij de vaccins? Is daarnaar gekeken? Is er al sprake van Kosteneffectiviteit in de zorg, zoals 10 jaar geleden al werd beschreven door Zorginstituut Nederland?

Op 5 maart vond er een congres plaats van ZonMw, waarin voornamelijk het succes van vaccinatie werd beschreven middels ingewikkelde grafieken. Dit is er één van:

Deze grafiek als voorbeeld beschrijft “Kans op oversterfte”. We begrijpen het niet, dus we gaan hem ook niet uitleggen.

We beperken ons tot de basiscijfers van het CBS en daaruit halen we begrijpbare informatie. We zijn geïnteresseerd in wat er onder de streep overblijft en of vaccinatie daarbij een nuttig effect heeft gehad. Of iemand overlijdt met of zonder recente infectie, na wel of geen vaccinatie met 1, 2 of 6 prikken en wel of geen myocarditis, dat laten we voor wat het is. En als laatste zouden we willen weten of we dan “waar voor ons belastinggeld” hebben gehad. We zijn Nederlanders en hebben daar dus een norm voor: een QALY (=1 gewonnen levensjaar) mag €50.000 tot €80.000 kosten.

Voor de analyse gebruiken we weer de nuttige cijfers uit het CBS-rapport van 23 februari 2024. We gebruikten deze cijfers eerder in het artikel CBS heeft onwerkzaamheid vaccin zichtbaar gemaakt.

Vaccinatiegraad

Het belangrijkste gegeven bij het berekenen van de VE is een goede schatting van de vaccinatiegraad op elk moment. Het CBS was zo vriendelijk om het totaal aantal overlijdens dat gevaccineerd was in hun rapport op te nemen, waardoor we de vaccinatiegraad na vergelijking met het totaal aantal overlijdens in die week vrij nauwkeurig kunnen berekenen. Wel met de aantekening dat als vaccinatie het overlijdens aan andere oorzaken zou verhogen, het vaccinatiepercentage hieruit te hoog wordt berekend. Dat zou dan ten goede komen aan een gunstige uitkomst voor de VE (=Vaccinatie Effectiviteit) waarde .

Sterftekans

Wat we vervolgens gaan doen, is de sterftekans berekenen aan de hand van de tellingen van aantallen overlijdens aan corona voor het gevaccineerde deel van de bevolking. Als we die aantallen delen door het aantal inwoners dat tot de betreffende week was gevaccineerd, dan weten we de sterftekans voor het zojuist berekende gevaccineerde deel van de bevolking. Datzelfde doen we ook voor het ongevaccineerde deel.

In deze grafiek zien we vervolgens deze sterftekansen voor gevaccineerden (rood) en ongevaccineerden (blauw).

Voor deze grafiek zijn rechtstreeks de cijfers uit het CBS-rapport Covid-vaccinatiestatus en sterfte gebruikt. Met daarbij de aantekening dat het CBS elk overlijden waarbij corona mogelijk een rol kan hebben gespeeld, telt als “covid-19”. Als we de verhouding tussen wel- of niet-gevaccineerd willen beschouwen, maakt dat niets uit, maar wel als we straks willen gaan vergelijken met de totale oversterfte.

Eerst vergelijken we de sterftekansen wel- en niet-gevaccineerd. Als we eerst kijken naar de sterfte op de top van de Deltagolf (in december 2021 toen het vaccin dus zijn werkzaamheid had moeten bewijzen) dan zien we daar een verschil van slechts 21%. Oftewel, zonder vaccinatie zou de sterfte aan covid 21% hoger zijn geweest. Een eerste sterke aanwijzing dat de stellingen dat er zonder vaccinatie 140.000 extra overlijdens zouden zijn geweest en er dankzij de vaccinaties een bescherming van 95% was, volkomen uit de lucht zijn gegrepen. Er is als het er op aankomt weinig verschil tussen de wel- en niet-gevaccineerden.

Verder is er nog een aantal bijzonderheden te zien. We zien telkens na een vaccinatiecampagne, dat er een maand volgt waarin het aantal dat ongevaccineerd overlijdt plotseling stijgt en dat is gek. Niets doen met een groep laat het aantal overlijdens in die groep stijgen. Een sterke aanwijzing dat de groep ongevaccineerden tijdelijk vergroot is met recent gevaccineerden, die kort na het overlijden als ongevaccineerd werden geteld.

In de eerste weken van de vaccinaties zien we een negatief gezondheidseffect: gevaccineerden sterven vaker dan ongevaccineerden. Dat hadden we ook eerder gezien in een vorig artikel. De VE tegen sterfte is daar voor de eerste 4 weken na de eerste prik vastgesteld op -25%.

Tenslotte zien we vanaf mei 2022 (omikron is dan dominant geworden) dat er vrijwel geen verschil meer is tussen wel- en niet-gevaccineerden. De vaccins geven geen enkele bescherming meer, maar er overleed ook vrijwel niemand meer aan covid-19. Waarschijnlijk vanwege de opgebouwde natuurlijke immuniteit en verminderde werkzaamheid tegen nieuwe varianten.

De VE eindigt op nul

Met de cijfers voor overlijdenskansen wel- en niet-gevaccineerd kunnen we het verloop van de VE in de tijd gaan berekenen en dan zien we opeens opmerkelijke zaken:

We zien hier dat in de zomer van 2021 de VE ons voor 60% beschermde tegen covid-19, die op dat moment even vrijwel verdwenen was. De in de grafiek getoonde oversterfte in die periode is non-covid: onverklaard. Tot maart 2021 was de bescherming nog negatief, maar desondanks was de oversterfte al gedaald tot onder de nul, precies op het moment dat de vaccins ons begonnen te beschermen. Ons immuunsysteem heeft die “wedstrijd gewonnen”.

Gedurende de zomer van 2021 dus een bescherming van 60%, maar met de komst van de Delta variant in oktober, daalde de VE opeens tot bijna 20%. Dat zou dus betekenen dat het vaccin juist bij een hoge prevalentie nauwelijks bescherming bood tegen overlijden door Covid. Nadat de golf zijn top bereikte, steeg de VE weer even tot zijn oorspronkelijke waarde, maar bij de komst van de Omikron variant daalde de VE tot meestal negatieve waarden.

Hierbij moeten we opmerken dat de berekeningen zeer veel onzekerheid hebben, omdat het aantal overlijdens aan covid-19 eind 2022 zeer klein is geworden en het overlijden van een enkele ongevaccineerde dan al een stijging van 10% in de VE kan veroorzaken. Ook de korte stijging van de VE in de eerste twee maanden kan andere oorzaken dan bescherming hebben gehad. Het overlijden aan de vaccinatie voorkomt overlijden aan covid-19 zelf en lijkt dan de VE te verhogen. Zeker lijkt wel dat met de komst van Omikron het vaccin zijn werkzaamheid heeft verloren.

Healthy vaccinee bias

Naast het vrij exact uit kunnen rekenen van sterfte, vaccinatie en de VE, is er een effect dat lastig in te schatten is en wordt aangeduid met de Engelse term Healthy Vaccinee Bias. Dit is het verschijnsel dat gezondere mensen zich vaker laten vaccineren dan kwetsbaren. Het treedt bijvoorbeeld op omdat mensen zich lieten vaccineren om zo hun vrijheid terug te krijgen. Of juist niet lieten vaccineren omdat het voor hen geen zin meer had. Dit heeft dan tot gevolg dat het vaccin meer bescherming lijkt te bieden dan het in werkelijkheid doet. Een totaal onwerkzaam vaccin kan zo toch de suggestie wekken effectief te zijn. Het zal bij de mRNA vaccins zeker een rol spelen, maar het is niet te kwantificeren zonder gedegen onderzoek.

Signalen van het HVE-effect zijn bijvoorbeeld gezondheidsreacties in de groep ongevaccineerden na interventies in de behandelde groep, en verbetering van gezondheidsaspecten die geen relatie hebben met het vaccin. Beide werden al eerder vol trots gepresenteerd door RIVM ne CBS.

Absolute cijfers

Als we het verschil in overlijdenskans tussen niet- en wel-gevaccineerd vermenigvuldigen met de vaccinatiegraad, weten we hoeveel overlijdens vaccinatie heeft gespaard. Dat is te zien in deze grafiek, waarin we het aantal overlijdens met covid-19 vergelijken met het aantal voorkomen overlijdens:

De groene lijn is het berekende aantal voorkomen overlijdens met covid-19 en dat is berekend op 8611.

Het is vreemd om te zien dat terwijl vaccinatie lijkt te voorkomen dat er mensen sterven aan covid-19, de oorspronkelijke daling in de eerste maanden van 2021 stagneert. De oversterfte daalde wel gestaag door.

Zou dit te maken hebben met het verschil tussen MET en DOOR corona? We tellen in het eerste kwartaal van 2021 namelijk 8418 overlijdens met covid-19 als diagnose, terwijl de oversterfte slechts 3754 was. Dat is een verschil van meer dan een factor 2. In maart was er zelfs een ondersterfte van 77, terwijl het CBS nog 1861 overlijdens met covid-19 telde.

We hebben dit verschijnsel al eerder gezien en zagen een factor 5 verschil ontstaan. We gaan voorzichtig uit van een factor 4 en corrigeren het aantal voorkomen overlijdens van 8611 tot 2153.

Oversterfte

We kunnen ook het voorkomen aan overlijden met covid-19 als doodsoorzaak vergelijken met oversterfte. Deze grafiek gaan we dan bekijken:

We zien hier iets merkwaardigs. Vanaf april 2021 zijn er wel overlijdens met covid-19 als doodsoorzaak voorkomen, maar tegelijk stijgt wel de oversterfte. Vanaf maart 2022, als na de komst van de omikron variant het overlijden met covid-19 als mogelijke doodsoorzaak aan het verdwijnen is, daalt het aantal voorkomen overlijdens ook tot nul, maar de oversterfte blijft. Als vaccinatie zou beschermen tegen overlijden aan corona en we zien geen reductie van overlijdens met covid-19, was het dan wel corona dat we hebben gezien?

Het verschil tussen de totale oversterfte en de oversterfte die we kunnen verklaren met covid-19 wordt de “onverklaarde oversterfte” genoemd en is inmiddels opgelopen tot rond de 35.000. We zien wel telkens een gelijkloop met de vaccinatiecampagnes, maar dat wordt nog niet gezien als wetenschappelijk bewijs dat de vaccinaties ook daadwerkelijk de oorzaak zijn. Alternatieve oorzaken als uitgestelde zorg, administratieve oorzaken en “iets met corona” worden steeds minder als aanjagers van de oversterfte beschouwd.

Om vaccinatie als een acceptabel middel te kunnen beschouwen, zal dus het voorkomen van overlijden aan covid-19 groter moeten zijn dan de onverklaarde oversterfte die toe te schrijven zou zijn aan de vaccinaties zelf. Oftewel een percentage van 2153/35.000 = 6%. Dus als minder dan 6% van de onverklaarde oversterfte toe te schrijven zou zijn aan vaccinatieschade, dan heeft vaccineren nog een gunstig effect. Het is aan de farmacie om aan te tonen dat het inderdaad minder is dan 6% en voor de overige 94% een aannemelijke verklaring te vinden. Maar is het nog wel kosteneffectief?

Bovenstaande afweging gaat even voorbij aan de ethische kwestie of een arts, om levens van coronapatiënten te redden, een kleiner aantal argeloze burgers van het leven mag beroven. Farmaceuten rekenen wel met deze statistische afweging.

Overlijden aan vaccinatie?

Iedereen is het er inmiddels over eens dat er onverklaarde oversterfte is, maar niet over de oorzaak. Het vaccin lijkt kandidaat nummer 1, maar de cijfers kunnen niet als bewijs dienen. Wel kunnen we berekenen wat het effect zou zijn op het bepalen van de VE. De onverklaarde oversterfte zit rond de 8% en laten we eens aannemen dat 5% is gerelateerd aan de vaccinaties. Dat betekent dus dat er dan 5% meer sterfte is aan alle andere oorzaken. En we zagen al dat we de vaccinatiegraad hiervan afleidden.

Uitgaande van een vaccinatiegraad van 80%, geeft 5% meer sterfte een verhoging van de hieruit berekende vaccinatiegraad van 1%. Dit resulteert vervolgens weer in een verhoging van de berekende VE-waarde van 5%. Dit is dan weer gelijk aan de vermeende VE van 5%, die daarmee dus volledig weggepoetst wordt. Oftewel, als de oversterfte veroorzaakt wordt door vaccinatie, dan is er ook geen enkele bescherming meer van de vaccins.

Om dit definitief te kunnen aantonen, zijn betere vaccinatiegegevens nodig. We hebben gezien dat het CBS hierover beschikt, maar ze worden vooralsnog niet met ons gedeeld.

Kosteneffectief ?

Nu wordt het interessant, want we weten in elk geval wat vaccineren ons maximaal heeft opgeleverd: er zijn 2153 overlijdens aan covid-19 voorkomen. Maar wat heeft dat ons gekost? De werkelijke kosten zijn nog steeds niet inzichtelijk (waarom heeft het parlement daar niet om verzocht?). De kosten per vaccin lijken rond de €15 te zijn geweest en later €19,50, de huisarts kost €15, maar verder is er weinig bekend gemaakt. Ook het opzetten en onderhouden van de priklocaties en de logistiek zullen geld gekost hebben. We nemen een stelbedrag op van €50 per vaccinatie. Er zijn ongeveer 45.000.000 vaccinaties gezet, dus dat heeft dan €2.250.000.000 gekost. Als we dat mis hebben, zal minister Dijkstra ons wel willen corrigeren. Dat komt dus neer op ruim €1.000.000 per bespaard leven.

De norm voor een QALY (=extra levensjaar in goede gezondheid of 3 jaar met gemiddelde gezondheid) ligt rond de €50.000 met een uitwijk naar boven in bijzondere situaties. Corona treft voornamelijk kwetsbaren met een korte levensverwachting, dus die €1.000.000 per bespaard leven staat op geen enkele manier in verhouding tot de normen die wij onszelf daarvoor hebben gesteld.

Als we alleen de vaccinaties in 2022 in beschouwing nemen, dan is het resultaat nog dramatischer. Een optimistische schatting is dat er sinds mei 2022 50 overlijdens voorkomen zouden kunnen zijn, terwijl er in die periode 5.000.000 vaccinaties zijn gezet. Dat komt dan neer op €5.000.000 per bespaard leven. Echter, de VE was grotendeels negatief in deze maanden, dus zelfs die 50 lijkt nog zeer optimistisch.

Er was in die maanden een oversterfte van 8.758 overlijdens. Als ook maar het kleinste deel hiervan toe te schrijven zou zijn aan het vaccineren, dan is elke prik er een teveel geweest.

Conclusies

Er kunnen bij de exacte aantallen wat kanttekeningen geplaatst worden, maar we moeten erop vertrouwen dat het CBS ons de juiste cijfers heeft aangeleverd. Uit de CBS-cijfers van 23 februari kunnen we direct berekenen dat het aantal voorkomen overlijdens aan covid-19 slechts een fractie is van de oversterfte: rond de 6%. Als we vervolgens kijken naar de kosten die dit met zich mee heeft gebracht (en die komend najaar opnieuw terug gaan komen), dan lijkt een investering van €1.000.000 per te voorkomen overlijden niet op zijn plaats.

Als we toe willen naar Kosteneffectiviteit in de zorg, dan is een kritische blik op de aanschaf van kostbare, niet-werkende vaccins een eerste vereiste.

Inmiddels lijkt de bescherming van de vaccins nihil te zijn. Een verklaring kunnen we vanuit deze cijfers niet vinden, maar het feit dat de vaccins zijn afgestemd op een variant die er nu niet meer is, zou de verklaring kunnen zijn. Ook de opgebouwde natuurlijke immuniteit zal ongetwijfeld een cruciale rol spelen. Want hoe is het anders mogelijk dat de ongevaccineerden op dit moment net zo weinig risico lopen op covid-19 als gevaccineerden.

Opmerkelijk is ook dat de oversterfte even volledig verdwenen was, juist op het moment dat de vaccins begonnen te beschermen. Ons eigen immuunsysteem is dan de enige kandidaat voor deze succesvolle bestrijding van de pandemie.