CBS zit ermee in de maag: nog steeds teveel overlijdens. Ze noemen “vertraging van herstel” (lees: aanhoudende oversterfte) maar hebben geen idee waar die vertraging vandaan komt. Toch zien ze reden om te veronderstellen dat we niet meer zullen terugkeren naar de trend van vóór de coronapandemie. Dat klinkt defaitistisch. Nooit meer…!? Dat geloof zelfs ik niet! Dan is er toch wel iets zéér ingrijpends veranderd, iets dat genetisch wordt doorgegeven of zo.
Een leuk item voor het Sinterklaasjournaal!
Het voorstel van CBS is nu “zand erover”. Zij stellen hun prognoses nu ongeveer gelijk aan die van het RIVM, terwijl RIVM heeft aangegeven dat hun prognoses uitsluitend zijn bedoeld om incidentele voorvallen zoals griep- en hittegolven te signaleren. We hebben dat uitgebreid belicht in Oversterfte bij 40-jarigen op de site van Herman Steigstra1Herman Steigstra: Oversterfte bij 40-jarigen. In dat artikel wordt met name het cohort vrouwen van 40-50 jaar belicht, waar Hans Verwaart al eerder over schreef2Hans Verwaart: Doodsoorzaken achter de oversterfte bij vrouwen tussen 40 en 50 jaar. Er zijn nog andere aandachtspuntjes aan te wijzen.
Mocht je benieuwd zijn waar CBS “vertraging van herstel” noemt, lees dan de uitklapper “vrij naar CBS”. Het is nagenoeg de originele CBS-tekst. Ik heb alleen een paar elementjes toegevoegd die ze even waren vergeten.
Vrij naar CBS
Directe en indirecte effecten van de coronapandemie op de sterfte zijn divers. Aan de positieve kant, wat de sterfte mogelijk verlaagt, zijn het ‘healthy survivor effect’ (ongezonde mensen overlijden eerder aan COVID-19 waardoor je een gemiddeld gezondere bevolking overhoudt) en gezondere gewoonten (minder roken) en minder vervuilde lucht. Daarnaast zouden de lessen die geleerd zijn op het gebied van volksgezondheid, nieuwe medische technologieën zoals onder noodvoorwaarden goedgekeurde mRNA-vaccins en wellicht op termijn meer geld naar gezondheid en sociale zekerheid, de sterfte respectievelijk kunnen verhogen danwel verlagen. Duidelijk is wel dat behandelmethoden en medicijnen met betrekking tot COVID-19 zijn verbeterd sinds het begin van de pandemie en het is ook bewezen dat de vaccins in bepaalde gevallen effectief zijn (RIVM, 2021; CBS en RIVM, 2022), ook al sluiten enkele verbeteringen met onbekende lange termijn effecten toekomstige toename van sterfte niet geheel uit. Sinds de omikron-variant is ook de ernst van het ziektebeeld afgenomen.
Wat tot hogere sterfte kan leiden, is mogelijk dat mensen die al oud of ziek waren, corona hebben doorgemaakt of bijwerkingen van interventies ondervonden, een achteruitgang in de gezondheid ervaren, nu of in de toekomst. Alhoewel dit nooit eerder na een pandemie is waargenomen, mag die mogelijkheid niet worden uitgesloten. Er is ook nog veel onduidelijk over de rol van risicofactoren, vaccinaties en comorbiditeit (het hebben van een of meerdere aandoeningen) in relatie tot sterfte aan COVID-19 en andere oorzaken. Nieuwe infectiegolven en/of nieuwe varianten kunnen opkomen. Daarnaast is nog veel onbekend over effecten op de sterfte die niet direct maar indirect door het virus worden veroorzaakt, zoals vaccinaties tegen het virus, vanwege het virus uitgestelde behandelingen en doktersbezoeken en de economische situatie die gelede heeft onder de maatregelen tegen het virus.
In de voorgaande prognoses werd, vanwege de onduidelijkheid over de verdere impact op de sterfte door COVID-19, maatregelen en noodvaccinaties, de aanname gemaakt dat er op de lange termijn geen blijvend effect zou zijn op de levensverwachting. Deze aanname volgde uit eerder onderzoek waaruit blijkt dat het waarschijnlijk is dat de stijgende lijn in de levensverwachting op de langere termijn niet nadelig beïnvloed zal worden (Stoeldraijer, 2020b; Koninklijk Actuarieel Genootschap, 5 juli 2021; Schöley et al., 2022). Na eerdere perioden met hoge sterfte, zoals bij de Spaanse griep en de Tweede Wereldoorlog, was de levensverwachting weer snel terug op het oude niveau. Vervolgens zette de trend van vóór de periode met hoge sterfte door.
Nu de WHO heeft aangegeven dat de noodsituatie voorbij is en dat COVID-19 inmiddels goed is ingeburgerd en aanhoudend mild blijft en omdat de vaccinaties niet ongedaan kunnen worden gemaakt, geeft de situatie in 2023 wel enig zicht op het toekomstige effect van de coronaperiode op de sterfte. Er is herstel zichtbaar en verdere vooruitgang is nog mogelijk, maar het gaat langzamer dan verwacht. Om die reden wordt er geen volledig herstel naar de trend van voor de coronapandemie meer verondersteld.Vrij naar CBS
Het Koninklijk Actuarieel Genootschap weet daarentegen wél waar de oversterfte vandaan komt: toch van Covid 3Koninklijk Actuarieel Genootschap ziet toch oversterfte door Covid. Die zijn er dus wel uit. Ze hadden eerst ingeschat dat de oversterfte met 50% per jaar zou afnemen maar daar hebben ze nu toch maar 25% van gemaakt, dat komt beter in de buurt van de waarnemingen tot dusver. Mooie ronde getallen, aangepast aan de abrupte stijging.
Daar laten ze het maar bij. Wat jammer is want het binnenstebuiten keren van cijfers levert soms een onverwacht pareltje op. Hieronder leg ik er een paar neer.
Vergelijkingen met 5 jaar eerder
De vergelijking van 2024 met 2019 was een leerzame exercitie4Vergelijking 2024-2019: https://virusvaria.nl/2024-en-2019-vergeleken-in-leeftijdscohorten-m-v/. Een jaar vergelijk je met 5 jaar eerder en je kijkt hoe het met de sterftepercentages zit. Daar zit nogal wat willekeur in maar 2019 was het laatste pre-coronajaar, 2024 het meest recente jaar, dus vooruit. Ik gaf in dat artikel al aan hoe zo’n vergelijking uitpakt als je 2019 op zijn beurt vergelijkt met 2014, of 2018 met vijf jaar eerder: 2013. Bij beide steekt de vergelijking 2024-2019 beroerd af.
Maar hoeveel zegt dat dan weer? Is dat niet veel vaker voorgekomen, in de afgelopen 50 jaar bijvoorbeeld? We vergelijken elk jaar eens met vijf jaar daarvoor. Meer sterfte dan 5 jaar geleden staat boven de 0%-lijn.
Er waren van de vijftig vergelijkbare metingen, veertien die slechter scoorden dan vijf jaar daarvoor. De slechtste vijf zijn 2020- t/m 2024. 2024 is duidelijk een van de jaren met de grootste setback. Slechter dan 2019. Sterker nog: 2024 had een grotere terugval dan alle jaren vóór 2020!
Kinderen: niet schrikken!
Door een microscoop zie je meer dan door een sterrekijker. Of omgekeerd – want het is maar wat je wil zien. We kijken altijd naar trends en proberen grote bewegingen te duiden over lange periodes met tientallen miljoenen mensen. Maar het inzoomen op 1-jaars cohorten, zoals in dat eerdere artikel, brengt andere interessante fenomenen naar boven.
Misschien een nóg spannender item voor het Sinterklaasjournaal!
De pieken bij kinderen vanaf 7 jaar t/m 17 jaar zien er bijvoorbeeld dramatisch uit hieronder, zeker met het oog op de rode en de blauwe lijn, die dezelfde vergelijkingen laten zien van pre-corona jaren.
De geruststellende mededeling die ik zou geven als ik bij het CBS zou werken: de absolute aantallen zijn bij kinderen bijzonder klein, daardoor wordt de onzekerheid vele malen groter. Deze cijfers moeten met grote voorzichtigheid worden geïnterpreteerd.
Onderstaand tabelletje zou ik er dan in de publiekscommunicatie maar niet bij geven. En er al helemaal niet bij zeggen dat die leeftijdsgroep met zo’n 3% is gekrompen t.o.v. 2019…
| Leeftijd | Overleden (absolute aantallen) | Verschil 2024-2019 | % tov 2019 | |
|---|---|---|---|---|
| 2019 | 2024 | |||
| 7 jaar | 9 | 14 | 5 | +56% |
| 8 jaar | 8 | 18 | 10 | +125% |
| 9 jaar | 7 | 18 | 11 | +157% |
| 10 jaar | 14 | 15 | 1 | +7% |
| 11 jaar | 9 | 26 | 17 | +189% |
| 12 jaar | 12 | 13 | 1 | +8% |
| 13 jaar | 13 | 16 | 3 | +23% |
| 14 jaar | 19 | 24 | 5 | +26% |
| 15 jaar | 21 | 30 | 9 | +43% |
| 16 jaar | 31 | 30 | -1 | -3% |
| 17 jaar | 25 | 34 | 9 | +36% |
| Totaal: | 168 | 238 | 70 | 41,7% |
Maar OK “U moet bedenken: het gaat natuurlijk maar om 70 overleden kinderen méér dan in 2019 dus op de totale sterfte valt het reuze mee”… 😢
Babyboomers: ook niet schrikken hoor
De oplettende grafiekenanalist heeft het in het vorige artikel al gezien: in 2019 hadden de 73-jarigen een slecht jaar. Kijk naar het streepje van de 73-jarigen in de grafiek hierboven (2019 is het streepje). Dat zijn dezelfde mensen als de 74-jarigen in 2020, 75 in 2021 etc. (78 in 2024). Hun staafje piept er overal bovenuit. Een dubbelcheck met HMD (Human Mortality Database): exact hetzelfde.
Die piek speelde ons al eerder parten, zie deze cohortgrafiek 70-79. Bij 73 zouden de balkjes ook donker moeten kleuren want de 2019-norm (het streepje) ligt onhaalbaar hoog door de TSR-1946, die in 2019 73 jaar was. De 78-balk (dezelfde groep als het lijntje van 73, maar dan 5 jaar later in 2024) is daarentegen enorm. Het 2019-lijntje past daar netjes in de trend. Per saldo maakt het in het 10-jaarscohort niet uit. Snappen we het nog?
Demografen weten al waar dit naartoe gaat maar we horen er eigenlijk nooit wat over behalve algemene termen als “vergrijzing” en “babyboom-generatie”. Nu is “generatie” een groot woord voor 1 geboortejaar. Het gaat namelijk vooral om 1946: dat was geen goed jaar. Voor wie denkt dat dit de oversterfte verklaart: het scheelt 0,2% op de totale sterfte, en schuift al vanaf 1980 de sterftecijfers in. Dus ook deze blip is geen verklaring voor de trendbreuk in 2021.
Voor de leesbaarheid heb ik niet alle leeftijden weergegeven. De blauwe marker geeft de sterfte in WOII aan. Die werd direct gevolgd door een babyboom in 1946 en, zij het al een stuk minder, in 1947. Met de gele marker zijn de sterftecijfers van de WOII-babyboomers aangegeven. We zien in die 1946-ers een afwijkende, verhoogde sterfte per 100K, in elke leeftijd.
Travelling Survival Rates – ik vond het een mooie term. Die sterftepiek reist door de tijd heen met het cohort mee. Er bestaat ook literatuur over maar zo uitgesproken als in deze grafiek ben ik het niet tegengekomen.
Hongerwintermoeders en hun baby’s
De grafiek hieronder spreekt eigenlijk voor zich. De rechtopstaande staafjes zijn de nul-jarige overlijdens, dat gaat in elk geval steeds beter. Geboortejaar 1945 laat zien dat de hongerwinter veel baby’s fataal werd (ook daar is literatuur over). In 1946 werden in West-Nederland veel baby’s geboren van ondervoede moeders, dat is de rimpeling die we bij de Travelling Survival Rates zagen. Terwijl bij alle andere cohorten de relatieve sterfte op volgorde van leeftijd ligt, heeft generatie 1946 hogere sterftekansen dan de -een jaar oudere- generatie van 1945. Dat is niet terug te draaien en dus ook niet iets om mensen ongerust over te maken. Het effect is verbluffend sterk en spreekt voor zich. Ik kan er alleen aan toevoegen dat we hier één van de verschrikkingen van oorlog zien. En dan te bedenken horen hoe sommige politici het er enthousiast op aansturen.
Misschien wordt zo ook gedacht over vaccinaties: hou dat maar een beetje buiten de publiciteit want gebeurd is gebeurd, er is toch niets meer aan te doen.
Want wat we hieronder zien is sinds 2021 ook niet normaal.
Worden dit ook jaargangen die een rimpeling gaan opleveren?
Referenties
- 1Herman Steigstra: Oversterfte bij 40-jarigen
- 2
- 3Koninklijk Actuarieel Genootschap ziet toch oversterfte door Covid
- 4Vergelijking 2024-2019: https://virusvaria.nl/2024-en-2019-vergeleken-in-leeftijdscohorten-m-v/
- 5
- 6
Die eerste grafiek, met vergelijking tussen 5 jaar geleden is interresant. Ik zou deze wel eens willen zien zonder de mensen die vrij kwetsbaar zijn voor griep. Anton, kan je deze grafiek vrij makkelijk aanpassen naar 5-75?
Groet Bonne
Eens. Tevens bij mij de vraag of dit voor alle overlijdens geldt of per 100.000.
Groet Hans