Sywert en de onnozelaars

Zometeen, 6 mei 12:10, is Sywert van Lienden te gast bij Buitenhof. Ik wilde onderstaande rant eigenlijk niet delen. Ik doe het nu toch, exclusief voor mijn mailinglijsters omdat ik hoop daar wat krediet bij te hebben. Ik zet het (voorlopig) niet in het overzicht, daarvoor is het een wat te persoonlijke tirade tegen de gezwollen bestuurstypetjes waar ons land van vergeven is. Het is geen zorgvuldig afgewogen artikel, ik kan de juiste vorm niet vinden.

Tegelijkertijd zie ik -naar aanleiding van de affaire Sywert- patronen waarop het de hele tijd fout loopt: de functionarissen die niet zijn berekend (en nooit zijn getraind) op de te vervullen taken en die alles toch naar zich toe trekken omdat ze denken dat ze het beter kunnen. Dat heet het dunning-krugereffect, bekend uit de psychologie: incompetente mensen missen juist door hun incompetentie het metacognitieve vermogen om in te zien dat hun aannames, keuzes, redeneringen, conclusies en werkwijzen verkeerd zijn. Dit bespoedigt massavorming: dat is het redeloze najagen van vermeende (ook zelfdestructieve) oplossingen voor collectieve angst.

Maar wat gaat Sywert zeggen zometeen in Buitenhof? Mijn inschatting: “Ik heb gezegd geen marge te maken op de mondkapjes, ik heb nooit gezegd dat ik geen handling fee zou berekenen. Er zit jaren voorbereiding en planning in.” De algemene opinie is dat hij misbruik heeft gemaakt van de situatie. Ik zie het ook als een ongelijke strijd tussen een berekenende vos en kakelende paniekvogels. Er is een grijs vlak tussen het zien van kansen en uitbuiting van een situatie. Ik bekijk het dus van de andere kant in onderstaande rant over zelfvoldaan bestuurlijk onvermogen. Ze hebben er zelf om gevraagd.

Sywert van Lienden is jarenlang jurylid geweest van de Anne Vondelingprijs, erepenningen uitdelend op het raakvlak van politiek en journalistiek. Erepenningen zijn deze week al eerder in een bedenkelijk licht komen te staan toen Jaap van Dissel een KNAW-onderscheiding ontving. Loftuitingen krijgen zo steeds minder de uitstraling van eerbetoon en ruiken steeds meer naar een lobbymiddel. Juryleden zijn netwerkers, lobbyisten, carrièretijgers. Nog even en het accepteren van een onderscheiding staat gelijk aan het inleveren van je integriteit.

Bestuurlijk Nederland heeft het zwaar. De tunnelvisie van incapabele adviseurs brengt de samenleving ongekende schade toe, beleidsmakers nemen touwtjes in handen en prompt valt de planning in het water, het financiële wanbeheer is grenzeloos: inkoop wordt gepasseerd met als gevolg ontbrekende nota’s en roekeloze uitgaven. Toezicht faalt: het land zit vol met zorgloketten en zorginstituten, toezichthouders, zorgkwaliteitsbewakers en budgetbewakers en die houden allemaal hun mond – je bijt de hand niet die je voedt. De gemiddelde vrijwilligersvereniging doet het beter en wordt beter gecontroleerd.

De coronafoben zijn makkelijke prooien. Ze kunnen in hun collectieve angst niet meer scherp denken waardoor zelfs sceptici terugvallen op hun onderbuik van reputaties in plaats van het kritisch evalueren van feitelijke inhoud (als ze dat vermogen al bezitten), ‘want we zitten in een crisis’. Bijwerkingen, kosten, ellende – niets doet er toe want het probleem moet opgelost met discipline en vaccins. Allemaal je mond houden, lever je je burgerrechten maar in en je krijgt misschien tijdelijk daar wat van terug als we je geïnjecteerd hebben, iets wat misschien niet optimaal werkt en zo maar daar is nu even geen tijd voor. Geld speelt geen rol.

Een onwaarschijnlijke opportunity grijpen, is dat uitbuiting?

Voor iemand die het hoofd koel houdt biedt dat enorme kansen. Met een klein leugentje -althans in verhouding met de enormiteiten die dagelijks de revue passeren in de Tweede Kamer en in de media- is er een mooie zakelijke deal te sluiten. Alsof de deal zonder dat veronderstelde leugentje ‘om niet’ niet zou zijn gemaakt. De hele parade van ambtenaren, politici en alles wat daaromheen hangt, is erin meegegaan. Want er is crisis dus we moeten doorpakken. Belletje naar van Dissel “Is dat een redelijke prijs voor een mondkapje?”, die mompelt wat over “gezien de situatie waar wij in verkeren” en “verzoek indienen bij de afdeling inkoop” en “wel in die orde van grootte” en Hugo is gedekt. Het kan een paar dubbeltjes schelen maar wat maakt dat uit, want covid. Korte lijnen, daar houden we van.

In het zakenleven zijn er handelaars die wel varen bij het principe ‘we vragen wat de gek ervoor wil geven’. Zo wordt bij de onnozelaars handig een poot uitgedraaid. In de handel betaalt de koper altijd teveel, anders is er immers geen handel. Het is aan de handelaar om schandalige winsten te maken. Dat geldt in het klein en in het groot: aandeelhouders willen ook niet anders.

Vragen over de mondkapjesdeal

• Is de deal onder valse voorwendselen gemaakt? Nou ja, vals, vals… ze jokken zelf ook tegen de bevolking om dingen gedaan te krijgen, zo gaat dat toch, je stelt iets toch wel eens gunstiger of juist erger voor dan je eigenlijk verwacht? Zeker met mondkapjes! Boontje komt om zijn loontje.
• Waar zijn de contracten waarin staat dat er geen winst zou worden gemaakt – en de bijbehorende inkoopnota’s om dat aan te tonen?
• Waarom is er niet direct aan de leveranciers betaald? Je hebt gvd een heel ministerie tot je beschikking, hebben die geen tijd? Je gaat iemand toch geen 100 miljoen overmaken op basis van een factuurtje en wat gladde praatjes?
• Weet je hoe kansloos het is om überhaupt preferred supplier te worden bij overheid of een grote organisatie?
• Aanbestedingen, hallo?
• Is het wel echt waar dat het allemaal ‘om niet’ zou zijn? Waar staat dat? En waarom sta je er als overheid niet op dat je een fatsoenlijke vergoeding wenst te betalen? Wil je geen geld uitgeven of zo?
• Hebben de farmaceuten niet soortgelijke deals gesloten met dezelfde ‘onderhandelaars’? Miljardenwinsten over de ruggen van de burger met uitsluiting van elke aansprakelijkheid? Wat is dan het probleem als iemand wat geld overhoudt? Niet zo met twee maten meten, Dunning-Krugers.

Na de verkwiste miljarden kan ik me eigenlijk niet zo druk maken om de miljoentjes van Sywert. Als er pakken met geld worden gegooid, moet je niet raar opkijken als zo’n pakje af en toe handig wordt opgevangen. De miljardendeals met de farmaceuten, de verwoesting in de samenleving, dat is toch echt van een andere orde.

Sywert van Lienden sloot een mondkapjesdeal met 9 miljoen winst (eigenlijk 40 miljoen volgens andere bronnen). Hoe kwam hij in die positie? Nou, daar is hij gewoon goed in. Zo mocht hij ook toetreden tot een prestigieuze jury die kennelijk haar eigen kandidaat-leden niet zo goed kon beoordelen. Een jury, door de politiek in het leven geroepen (en betaald, denk ik, al zijn de verplichte jaarverslagen niet op de site te vinden), die politieke journalisten een eervolle prijs voor de neus houdt: de Anne Vondelingprijs. Koos van Houdt biecht in een redactioneel stukje publiekelijk op ooit een vergelijkbare prijs te hebben geaccepteerd, maar dan op Europees niveau. Ik probeer mij voor te stellen wat er in zo’n jury moeten zitten als een en ander zich op Europees hotemetotenniveau afspeelt.

Behalve de ballotage lijkt de Anne Vondeling-jury het verder prima te doen, ik zie bijvoorbeeld tussen de landelijke dagbladen ook Follow The Money als een van de laureaten. Toch, in het huidige (ont)spanningsveld tussen politiek en journalistiek begint zo’n lobby van politiek naar journalistiek toch anders te smaken.

Jury’s als lobbyclubs

Er moet gelobbyd en gebabbeld, de politiek kan gelukkig niet zomaar aan omkoperij doen – buiten het uitdelen van toegangskaartjes voor de baantjescarrousel dan. Er worden daarom stichtingen in het leven geroepen om mensen te lijmen die misschien al een baan hebben of om andere redenen niet voor een Europese, burgemeesters- of politieke functie in aanmerking komen: te weinig bestuurlijke ervaring bijvoorbeeld. Die moet een jurylid wel hebben want voor je het weet klapt zo iemand uit de school, het is toch een kwestie van vertrouwen. Dat valt onder bestuurlijke integriteit.

Zulke stichtingen willen goodwill kweken, aandacht vragen, draagvlak creëren, koers uitzetten. Dat gaat niet zelden middels bijvoorbeeld het uitreiken van symbolische attributen: speldjes, munten, certificaten, zelfs een ketting (om om te hangen, niet om iemand mee te ketenen). Zo worden rolmodellen gecreëerd waarmee gewenst gedrag als voorbeeld wordt gesteld op feestelijke en publicitair interessante uitreikingen die als drager van de onderliggende boodschap kunnen fungeren.

Het blijven bestuurders

Toch even over het clubje van de versierseluitreikers hierboven. De eerste uitreiking van de Mérite Européenne vond plaats in 1998, vermoedelijk direct na het lanceren van hun huidige website. De Mérite heeft al sinds maart 2020 (!) niet meer vergaderd want, ja, covid hè. Dan kun je niet vergaderen natuurlijk want je mag niet bij elkaar komen want covid. Hoe dat vergaderen dan gaat in het bedrijfsleven vraagt niemand zich daar kennelijk af. In het Catshuis is trouwens de hele lockdown door regelmatig bij elkaar gekomen want covid – maar dat wisten ze dan weer niet in Europa. De existentiële unie moet dus even geduld hebben.

“Journalist ontvangt prijs vernoemd naar politicus”, of je daar nou op zit te wachten als onafhankelijk journalist, ik weet het niet.

Slagvaardig bestuur

Voormalig prijswinnaar Koos heeft nog aan de huidige voorzitter van de Anne Vondelingprijs gevraagd hoe Sywert in de jury terecht is gekomen maar dat is onder het vorige bestuur gebeurd dus dan houdt alles op natuurlijk. Daaraan bestaat dan geen actieve herinnering meer bij bestuurders. Altijd druk met notulen en jaarverslagen maar ja, je kunt niet alles bewaren. Dan is er geen verantwoordelijkheid meer, ook geen reden om de toelatingscriteria eens opnieuw te bekijken, laat staan de antecendenten van andere juryleden eens onder de loep te nemen want in de vorige bestuursperiode zijn er kennelijk merkwaardige dingen gebeurd. Niets van dat alles. Dan ben je pas echt bestuurder. Houd de gelederen gesloten. Spreek met één mond, zeker als er druk op de ketel is. 40 miljoen in de zakken van een leverancier van mondkapjes die sowieso eigenlijk niet veel doen. En achteraf daarbovenop ondeugdelijk bleken (of waren dat weer andere?). Die dingen gebeuren nu eenmaal, bestuurders onder elkaar begrijpen dat.

Hopelijk komt er een onderzoeksjournalist op het idee om eens te gaan graven bij dat vorige bestuur en het carrièrepad van Sywert te gaan reconstrueren. Daar hangen vast wel wat losse eindjes om eens de kluwen in te volgen. Dat zal een leuke biografie opleveren en ik kijk dan ook uit naar de uiteindelijke film en -indien de film in de prijzen valt- de musical over dat ogenschijnlijke corpsballetje. Een ‘Wolf of Wall Street / Catch me if you can’-achtig scenario is goed denkbaar met die capriolen.

Terzijde: In Haarlem zit er zo iemand in de gevangenis: Simon Raedts, charmante charismatische man, klokkie om, voorzitter Bevrijdingspop, commissariaatjes hier en daar, Rotary-lid, VIP-seats bij Ajax, trips naar het verre buitenland etc. Ik weet niet of hij ook in jury’s gezeten heeft, dat zou goed in het patroon passen. Uiteindelijk is hij toch gepakt wegens oplichting en verduistering van enkele miljoenen. Hij laat een spoor van verwoesting achter en blijft desondanks zelf overtuigd slachtoffer van onredelijke eisen. Hij is zelfs bereid om jaren voor zijn principes in het gevang te verblijven. Ergens op een Duitse bankrekening liggen de miljoenen op hem te wachten – maar hij is zijn wachtwoord kwijt dus dat kan niet worden aangetoond. Afschriften die de rechtbank van het tegendeel moesten overtuigen bleken vervalst. Ook dat is een soap van jewelste. Dan heeft Sywert het toch handiger gespeeld.

Het Umfeld is eigenlijk interessanter

Het lijkt mij vooral interessant om eens te kijken aan welk volk zulke mensen hun opmars te danken hebben. Dat moet toch op voorspraak gebeuren. Wie mag erbij in zo’n jury of bestuursorgaan? Zijn het ja-knikkers? Meelopers? Opportunisten? Of heldere denkers met rake observaties die de boel kunnen opschudden? Die wil eigenlijk niemand erbij, je bent niet in het leven geroepen om jezelf in twijfel te trekken, het is per slot geen filosofisch gezelschap. Een jurygezelschap met uitsluitend wantrouwende criticasters gaat ook niet werken, dat begrijp ik wel, maar als ik zie hoe weinig kritisch vermogen er is bij toezichthouders, in de journalistiek, bij bewindspersonen, dan zitten we toch wel met een probleempje als het om groepssamenstellingen gaat. Ligt het aan HR? Het lijkt wel of het fout loopt, overal waar een gang van zaken in een systeem met beleidsfunctionarissen, adviseurs en andere uitwisselbare poppetjes wordt gegoten. In tegenstelling tot ondernemers zitten die niet meteen in de (financiële) pijn als ze iets verkeerd doen, dat zou er mee te maken kunnen hebben. Roel Coutinho was ook zo’n uitwisselbare plaatsbekleder, moet je kijken wat we nou hebben.

In tegenstelling tot ondernemers zitten plaatsbekleders niet meteen in de (financiële) pijn als ze iets verkeerd doen. Als er al pijn van komt is dat -als ze slim zijn- hun opvolger. In zo’n situatie maak je van een ander zijn bankrekening makkelijk tientallen miljoenen naar een ZZP’er of bedrijfje over.

Het succes van Sywert moet aan zijn netwerk te danken zijn, verdiensten had hij niet. Hij kwam koud van de universiteit toen hij in de Anne Vondeling jury plaatsnam. Misschien heeft hij belangrijke familieleden? Er rijden genoeg gammele kruiwagens in het rond in ‘het circuit’ maar van de andere kant kan hij echt een onwaarschijnlijke babbel hebben vol belofte, opportunisme en stroop-om-de-mond-smeerderij. Dat zijn onmiskenbare talenten mits goed ingezet: misschien moet hij wel de politiek in, of bij de staatsmedia gaan werken als woordvoerder – ik bedoel journalist. Dan kan hij meteen hopen op een penning van zijn ex-jury. Hij mag dan onethisch en niet in de haak zijn: opnieuw heeft de overheid geblunderd, onzorgvuldig gehandeld, blijk gegeven van incompetentie en het missen van overzicht. Ik zou zeggen: gedeelde schuld.