Half Nederland wordt getriggerd als men het heeft over oversterfte. De een benoemt Covid als hoofdoorzaak, terwijl een ander beweert dat de coronasterfte te hoog is ingeschat en dat er andere oorzaken moeten zijn. Niemand twijfelt aan de ‘harde’ CBS-cijfers van de oversterfte. Zowel voorstanders als tegenstanders van het coronabeleid hechten veel waarde aan deze cijfers. De CBS-verwachting wordt geaccepteerd als vaststaand feit. Daarover een discussie willen beginnen is een kansloze operatie en om met elkaar te kunnen communiceren moet je nu eenmaal wel dezelfde definities accepteren. We moeten CBS minimaal kunnen aanspreken op de implicaties van de eigen cijfers, ongeacht of er op die cijfers zelf ook nog iets aan te merken is.
Herijking
Maar toch, hoe hard zijn deze data eigenlijk? Op virusvaria hebben we twee jaar geleden al gewezen op analyses van o.m. Bo van der Rhee op LinkedIn en een artikel van Els Ooms. Zoveel mensen, zoveel smaken. Hoe CBS het precies doet wordt wel omschreven maar narekenen lukt niet zomaar. Met verschillende benaderingen kun je alle kanten op. Maar nu de cijfers een bepaalde ontwikkeling laten zien, zullen we ons toch eens krachtig achter de oren moeten krabben. Klopt het allemaal nog wel? Nu we zien dat in het buitenland ook wetenschappers hun eigen baselines berekenen Prof. Kuhbandner in Duitsland doen wij een duit in het Nederlandse zakje.
Op Twitter was Bonne Klok al in maart 2023 bezig met een idee dat even voordehandliggend als plausibel is. Dat zijn vaak de ideeën waar overheen gekeken wordt. Virusvaria nodigde Bonne uit om een wat langer verhaal te maken. Uiteindelijk, een aantal versies later, is dit het resultaat.
Oversterfte of meersterfte komt voort uit de verwachtingen van het CBS. Welke jaren dat zijn en hoe dat aantal nog gecorrigeerd wordt is niet geheel duidelijk. Het CBS gebruikt vanaf 2 oktober 2020 een langjarig gemiddelde als basis voor het verwachte aantal overledenen maar schrijft ook uit te gaan van 2015-2019 (1).
Is de verwachte sterfte goed ingeschat?
Een te lage sterfteverwachting zal een hogere meersterfte tot gevolg hebben en omgekeerd: als je voor hetzelfde jaar de sterfte hoog inschat, zal de meersterfte misschien wel verdwijnen en zelfs kunnen veranderen in ondersterfte. Een schatting gebaseerd op de 5 voorgaande jaren gaf altijd een vrij nauwkeurige richting ten opzichte van de daadwerkelijke sterfte. Het CBS hanteerde deze regel dan ook. Voor een schatting van het jaar 2023, zou je de data van 2018-2022 moeten nemen.
Nu kennen de jaren 2020-2022 de niet eerder vertoonde meersterfte en daardoor is de 5-jaars trend geen goed ijkpunt meer, alleen al op basis van gezond verstand. Vandaar dat er wordt teruggegrepen op de jaren 2015-2019. We zitten inmiddels in het jaar 2023! En toch baseren we ons nog op data van het jaar 2015, wat al 8 jaar geleden is. Hoe representatief zijn deze cijfers uit 2015 nog, en missen we geen andere trends als we zomaar jaren gaan overslaan?
Normaal gesproken zal een jaar met forse over- of ondersterfte wel uitgemiddeld worden door de jaren die erna komen. Stel dat 2019 ondersterfte had, dan zou dit recht getrokken worden door het jaar 2020 (ondersterfte jaren worden meestal opgevolgd door oversterfte jaren). Stel dat de trend 2015-2019 een foutieve voorspelling voor 2020 genereert, en er hierdoor 2% te weinig overlijdens werden voorspelt. Als men daarna vast blijft houden aan de trend 2015-2019, en niet corrigeert naar 2016-2020, dan zal deze trend in 2021 een foutmarge van 4% geven, voor 2022 geeft dit dan 6% foutief en in 2023 loopt dit op naar 8% foutief. Bij deze verkeerde inschatting, is er in 2023 standaard (forse) oversterfte zonder dat er werkelijk iets aan de hand is, want de trend was niet goed ingeschat / berekend.
Als we de data van het CBS erbij pakken, zien we dat de periode 2015-2019 begon met (forse) meersterfte, en eindigde met een jaar van mindersterfte.(2) Dit is de basis voor de verwachte sterfte van 2023.
In pandemievrije jaren biedt de trend van de afgelopen 5 jaren, goed houvast voor het komende jaar. Maar door aan deze regel vast te blijven houden als we inmiddels het 4e jaar na de pandemie in gaan, missen we aansluiting met de actualiteit. Past wat er gebeurt ook in een langere trend of is de afwijking daarvan beter te verklaren? Zoals benoemd is de richting en steilheid van de trend volkomen afhankelijk van wat er in die voorgaande jaren gebeurde. Oversterfte in het beginjaar en ondersterfte in het laatste jaar zal een lagere inschatting geven voor het daaropvolgende jaar. Met als uiteindelijk resultaat : meersterfte dan wel oversterfte.
Als we de sterfte van de jaren 2010 tot nu bekijken, zien we een patroon: langzaam stijgende sterftecijfers. Elk jaar sterven er net iets meer mensen dan het jaar ervoor. Maar de bevolking groeit ook. Het beeld blijft overeind als we de sterfte terug rekenen naar 100.000 personen.
Stelling: De referentieperiode voor de verwachte sterfte begint met een jaar met meersterfte (2015) en eindigt met een jaar met mindersterfte (2019). Hierdoor ontstaat een onterechte stabiele trend die resulteert in hogere meersterfte voor 2020 en later.
In 2010 stierven 819 van elke 100.000 Nederlanders. Dit aantal nam toe naarmate de jaren vorderden, tot 890 per 100k in 2018, zoals te zien in Tabel 1.
De laatste kolom uit tabel 1 (per 100K) is als blokjes weergegeven in grafiek 2, samen met de trendlijn van de pre-corona jaren 2010-2019.
Duidelijke uitschieters zijn de jaren 2014 (laag) en 2019 (laag). En uiteraard de pandemiejaren 2020-2022 (hoog).
Als we de verwachte sterfte(3) uit tabel 6 van het CBS hierbij invoegen, onstaat volgend beeld. Hier is duidelijk te zien, dat het CBS zijn verwachting geheel op basis van de 2015-2019 trend baseert, en niet kijkt naar de 10-jarige trend. En als we de verwachtingen van 2021 tot 2023 bekijken, zelfs een licht dalende trend. Vanuit deze verwachting methodiek, is de CBS-oversterfte van ’20, ’21, en ’22 goed te verklaren. De ruimte tussen de blauwe blokjes en oranje blokjes blijft ongeveer gelijk, wat dan resulteert in een oversterfte van ongeveer 14,5k per jaar. Maar ik hoor u zeggen: gelijkblijvende sterfte…? Er wordt toch gecorrigeerd voor vergrijzing?
Het verschil in oversterfte wordt zichtbaar in onderstaande tabel. Alleen op basis van de gekozen trend ontstaat er in 2022 een verschil in meersterfte van bijna 7400 doden.
| Meersterfte op basis van | |||
| 5 jaars-trend (CBS) | 10 jaars-trend | verschil | |
| 2020 | 14.577 | 13.410 | – 1.167 |
| 2021 | 15.161 | 9.928 | – 5.233 |
| 2022 | 13.373 | 5.980 | – 7.393 |
De 10-jaars verwachting, geprojecteerd in de bekende CBS-grafiek (2010-2014 niet afgebeeld):
Hoe zit het per leeftijdsgroep?
Wanneer we de 0-65 jarigen en de 65-80 jarigen bekijken, dan zien we dat de verwachting van het CBS redelijk klopt met de 10-jarige trend. De blauwe en de oranje lijn zijn nagenoeg gelijk. De verwachte sterfte (oranje vierkantjes) ligt dicht bij beide lijnen. Ook hier is weer goed zichtbaar, dat de 5-jaars trend 2015-2019 de belangrijkste parameter is voor de verwachte sterfte.
Maar bij de 80-plussers zien we een grote afwijking tussen de 5- en de 10-jaar trend. Daar waar de sterfte tussen 2010 en 2019 zo rond de 11.000 per 100k ligt dan wel licht stijgend is, verwacht het CBS een dalende trend op basis van 2015-2019.
Het CBS claimt, dat zij op vergrijzing corrigeren. Vanuit deze grafiek lijkt dat een negatieve correctie: minder sterfte terwijl het aantal tachtigers groeit.
Deze afwijkende verwachting is juist bij de groep met de grootste impact op de absolute sterftecijfers.
Het verschil is inmiddels opgelopen tot +/- 1000 overlijdens per 100k. Terwijl Nederland op dit moment ongeveer 875.000 80-plussers telt. Deze verkeerde verwachting genereert voor 2023 een meersterfte van 8750 personen.
Uitgaand van de CBS-verwachting is de meersterfte gigantisch. Op basis van de 10-jaars verwachting (oranje trendlijn) laten de 80-plussers eigenlijk alleen in 2020 een uitschieter zien, terwijl 2021 en 2022 zich alweer in de normale bandbreedte bevinden.
Verwachting 2023
Als we een correctiefactor toepassen van 6,4% op de verwachte weeksterfte van het CBS, gebaseerd op de 10 jarige trend 2010-2019, dan ontstaat de volgende grafiek (bijgewerkt tot week 26).
Meersterfte vanuit CBS verwachting opgelopen tot +4800. De CBS cumulatieve meersterfte is een “continue” stijgende lijn, wat duidt op een misberekening. Vanuit deze trend komt de meersterfte dit jaar op +/- 10.000 uit.
Meersterfte vanuit 10-jaars trend zit ongeveer op -400 op dit moment. De 10-jaars trend schommelt een beetje rond de 0-lijn, wat gebruikelijk was in de jaren voor de pandemie. Er was meersterfte in de winter maanden, zakkend naar minder sterfte in de zomer, en vermoedelijk weer wat oplopend richting het einde van het jaar.
Is het oversterfte vraagstuk dan opgelost? Nee dat niet, we zien nog steeds bij de groepen 0-65 en 65-80 een (sterk) verhoogde sterfte, welke niet goed past bij de 10-jarige trend.
Voor beide groepen geldt dat de meersterfte in het vaccinatiejaar 2021 hoger was dan de meersterfte in 2020. Precies in de leeftijdsgroepen, waar je zou verwachten dat vaccinatie juist de meersterfte zou laten dalen tot normale proporties.
Ook in het jaar 2023 zien we de meersterfte in beide groepen oplopen.
Conclusie
Het is verdedigbaar dat de verwachting van het CBS te laag is ingeschat. Met name de cruciale verwachting van sterfte van 80-jarigen is erg laag.
Het verschil tussen de 10-jarige trend en de CBS verwachting is 57 overlijdens per 100k in 2023.
Op basis van deze cijfers (57*178) resulteert dat in een standaard meersterfte van +/- 10.000 op jaarbasis en ongeveer 200 per week. Bijna geheel te verklaren door de zeer lage verwachte sterfte van de 80-plus.
Het is vermoedelijk een duivels dilemma voor het CBS. Met het aanpassen van de verwachte sterfte geef je impliciet toe dat de meersterfte veel lager is dan je door toedoen van corona zou verwachten: corona heeft dan eigenlijk maar voor weinig extra sterfte gezorgd. Mijn voorspelling is derhalve dat de verwachte sterfte voor 2024 behoorlijk verhoogd gaat worden.
Voetnoten
- https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2023/05/eind-januari-geen-oversterfte-meer/oversterfte-en-verwachte-sterfte
- https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2023/04/2022-derde-jaar-op-rij-met-oversterfte
- https://www.cbs.nl/nl-nl/reeksen/sterfte-per-week
- https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2023/05/eind-januari-geen-oversterfte-meer
- https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2023/09/geen-oversterfte-in-februari
Toegift
William Briggs re-postte gisteren een oud artikel (uit 2019) dat hier naadloos op aansluit: hoe je trends kunt sturen door het kiezen van verschillende periodes en tijdblokken. Zie de grafiek hiernaast: ale trendlijnen zijn te verantwoorden, het enige verschil zit in de modelkeuze: van welke blokken neem je gemiddelden en hoe ver kijk je terug. Overigens toont deze grafiek geen sterfte maar temperatuurtrends, gemeten in De Bilt.
Het is vermoedelijk een duivels dilemma voor het CBS. Met het aanpassen van de verwachte sterfte geef je impliciet toe dat de sterfte aan corona vele malen hoger is dan de meersterfte: corona heeft dan maar voor weinig extra sterfte gezorgd. Mijn voorspelling is derhalve dat de verwachte sterfte voor 2024 behoorlijk verhoogd gaat worden.
Denk dat in de tweede zin vcn moet zijn iplv corona?
Nee toch? Het gaat niet over vaccinatie. Maar het is wel zo dat de oversterfte aan vaccinatie ook minder dramatisch wordt. Mocht CBS de sterfteverwachting verhogen, dan wekken ze daarmee de indruk die sterfte te willen verdoezelen. Op zijn vroegst over 5 of 10 jaar kunnen we pas beoordelen in hoeverre zo’n verhoging terecht was. Tenzij de veelgevraagde overlijdensdata worden vrijgegeven, dan weten we het veel eerder.
Heel goede analyse, dank je wel!
Een verzoekje, je schrijft: “Ook in het jaar 2023 zien we de meersterfte in beide groepen oplopen.” Klopt dat wel?
De meersterfte in die groepen nam in 2022 alweer af, als ik het goed zie. En met de 10 jaar trendlijn is de totale meersterfte ongeveer nul dit jaar. Als het niet klopt, graag corrigeren. En als het toch klopt dan heb je die grafieken waarschijnlijk al gemaakt, zou je die dan ook nog willen plaatsen?
Ik doel op de meersterfte op basis verwachting CBS.
0-65 zitten op +600, en 65-80 op +2000.
Dit zijn forse getallen ten opzichten van 10-jarige trend. Bij 80+ zag je fluctuaties, met name door de heftigheid van griep. Deze fluctuaties zie je nauwelijks bij 0-65 en 65-80. Maar sinds corona/vaccinatie/maatregelen zie je dat 0-65 en 65-80 deze trend hebben verlaten en behoorlijk matig scoren. Nu nog steeds.
https://twitter.com/BonneKlok/status/1679794166300114944?t=GTeSSJ_j-MzK2ntKmFqM9Q&s=19
Een opzienbarend stuk werk. Gefeliciteerd. Het oversterfte-mysterie wordt nu eens van een heel andere kant bekeken. Wordt in de conclusies niet bedoeld dat “de sterfte aan corona vele malen lager is dan de meersterfte” i.p.v. hoger? Hier is de ‘meersterfte’ toch t.o.v. de te lage CBS verwachtingen? Als ik het goed begrepen heb dan leiden realistischer sterfteverwachtingen tot een verlaging van het aantal corona-slachtoffers, maar ook een verlaging van de gerapporteerde oversterfte in de laatste jaren.
Als je naar de werkelijke sterftecijfers kijkt (80+) dan zitten daar soms jaren tussen met weinig sterfte (2014, 2019); veel lager dan de trend. Vermoedelijk zijn dit dan jaren met weinig griep. In de opvolgende jaren (bijv. 2015) is dan iets meer sterfte dan de trend, volkomen logisch. Zo bezien verwacht je sowieso meer sterfte in 2020, meer dan de trend. Dat verandert niet het werkelijke aantal corona-slachtoffers, maar verklaart wel deels waarom het veel waren. De impact van corona was dus ook volgens deze aanvullende overweging minder groot.
Ik weet niet hoe de sterfteprognoses worden gemaakt in andere (westerse) landen, maar er is een kans dat 2019 in meerdere landen een mild sterftejaar is geweest voor ouderen. Dan zou het dus kunnen zijn dat coronacijfers EN oversterftecijfers ook elders overtrokken zijn.
Het punt is inderdaad meer dat coronasterfte zo bezien niet omlaag gaat (die is immers niet afhankelijk van meersterfte) maar dat corona ook geen exorbitante meersterfte veroorzaakt. De nieuwe diagnose/doodsoorzaak is dus wel anders maar die mensen waren anders ook doodgegaan. Het was misschien niet eens zo opgevallen (‘een gemene griep dit jaar, vooral voor ouderen’). Zie ook de grafieken van Herman Steigstra.
Je kunt je dan afvragen wat nog het grote probleem is van corona en waarom er bijvoorbeeld nog gevaccineerd wordt. Nog los van de vraag waar de paniek eigenlijk vandaan kwam. Zoals je misschien weet verdenk ik de Chinezen en de virologen daarvan, die dachten hun probleem onder een stolp te kunnen houden. Daarna deed farma happig mee want in hun business model is elke pandemie een opportunity. Overheidsdienaren waren ook bang gemaakt en zagen tegelijkertijd mogelijkheden om hun grip op de samenleving verstevigen. Ze stelden zich graag op als strenge beschermers.
Goed dat er ook wordt gekeken naar de voorspellingen van het CBS. Volgens mij heb je geen rekening gehouden bij de berekening voor de verschillende leeftijdscategorieën met de grote van die groep en heb je het aantal sterfgevallen in de groep gedeeld door de totale bevolking. Klopt dat?
Bij verschuivingen tussen de verschillende groepen kan dat gevolgen hebben met de verwachting.
Als de jaarlijkse griepgolven uit je gegevens probeert te filteren door alleen naar de zomerweken te kijken, dan zie je dat het CBS het nog niet zo slecht heeft gedaan.
Wel zie je voor die zomerweken een hele duidelijke oversterfte die afwijkt van de trend.
Goed dat er ook wordt gekeken naar de voorspellingen van het CBS. Volgens mij heb je geen rekening gehouden bij de berekening voor de verschillende leeftijdscategorieën met de grootte van die groep en heb je het aantal sterfgevallen in de groep gedeeld door de totale bevolking. Klopt dat?
Bij verschuivingen tussen de verschillende groepen kan dat gevolgen hebben met de verwachting.
Als de jaarlijkse griepgolven uit je gegevens probeert te filteren door alleen naar de zomerweken te kijken, dan zie je dat het CBS het nog niet zo slecht heeft gedaan.
Wel zie je voor die zomerweken een hele duidelijke oversterfte die afwijkt van de trend.
Bonne heeft het zorgvuldig gedaan, volgens mij ook met de leeftijdscohorten. Hij kan het het beste zelf beantwoorden.
Ik heb zeker wel rekening gehouden met de verschillende groepsgrootte. Per 5 jaar cohorten zijn vrij inzichtelijk (download in excel) bij eurostat, en daarna was het een kwestie van optellen.
“Mijn voorspelling is derhalve dat de verwachte sterfte voor 2024 behoorlijk verhoogd gaat worden.”
En inderdaad, RIVM heeft dat in elk geval gedaan ong. 2 weken geleden.
Blijf ik nog wel benieuwd naar de 80- en zeker 65- meersterfte.