Mondkapjes revisited

Twee weken geleden was ik op vakantie in New York. De stad barst van de mooie plekken en indrukwekkende bezienswaardigheden, maar één ding viel me direct op: het aantal mensen dat nog steeds een mondmasker droeg. In de metro, in musea, in theaters en zelfs gewoon op straat of in het park. Jong en oud, moeders met kinderwagen. Het leek iedereen te betreffen. In Nederland herken je aan een mondmasker meestal een toerist, maar in New York liep juist de gewone New Yorker ermee rond. In één theater droeg zelfs al het personeel een masker, alsof het verplicht was.

Het is eigenlijk wel logisch waarom mondmaskers in New York nog zo populair zijn. De stad stemt overwegend Democratisch, en tijdens de coronaperiode kregen mondmaskers een duidelijke politieke lading. Door een masker te dragen, toonde je niet alleen dat je je medemens wilde beschermen, maar ook dat je vertrouwen had in de wetenschap. Afwijkende ideeën kwamen vooral van Republikeinen. Wie als Democraat wilde “deugen”, droeg dus trouw een mondmasker. Die bereidheid om een masker te dragen was in New York tijdens de pandemie enorm.

Maar wie jarenlang te horen heeft gekregen dat een mondmasker noodzakelijk is, omdat “de wetenschap” dat zegt, houdt daar vaak ook na de pandemie aan vast. Want waarom zou je nog controleren wat de wetenschappelijke basis eigenlijk was?

Tijdens gesprekken met Amerikanen merkte ik dat veel mensen nog steeds niet goed op de hoogte zijn van de wetenschappelijke feiten rond mondmaskers. Waarschijnlijk geldt dat ook voor veel Europeanen buiten Nederland. In Nederland was de propaganda rond mondmaskers tijdens de coronaperiode relatief beperkt vergeleken met andere landen. Omdat ik me destijds uitgebreid in dit onderwerp heb verdiept, leek het me zinvol om mijn kennis nog eens op te frissen en op te schrijven.

Dus bij deze: een overzicht van het wetenschappelijke bewijs rond het dragen van mondmaskers door het publiek als bescherming tegen respiratoire virussen.

1. Wat het bewijs vóór COVID aantoonde

Vóór 2020 bleek uit tientallen jaren van randomized controlled trials (gerandomiseerde gecontroleerde studies) naar influenza en andere respiratoire virussen consequent dat het gebruik van mondkapjes in gemeenschapsomgevingen weinig tot geen meetbaar voordeel opleverde. Dit waren gerandomiseerde gecontroleerde studies (RCT’s), hoogwaardige onderzoeken en het soort bewijs dat als de gouden standaard werd beschouwd.

Daarom adviseerden gezondheidsautoriteiten wereldwijd (waaronder Fauci in de VS) in het begin van de pandemie om geen mondkapjes te dragen in het openbaar. Die aanbeveling was niet willekeurig, maar in overeenstemming met het best beschikbare bewijs.

2. Wat veranderde er tijdens de pandemie

Eind maart 2020 veranderde de publieke berichtgeving echter drastisch. Plotseling werd het gebruik van mondmaskers voorgeschoteld als hét middel om de pandemie te bestrijden, inclusief het adagio “mijn masker beschermt jou, jouw masker beschermt mij” om naleving af te dwingen. De wetenschappelijke basis was echter op dat moment niet veranderd.

Vanaf dat moment verscheen er een golf van observationele studies, waarvan er vele uitgebreid in de media werden gerapporteerd. Observationele studies kunnen nuttig zijn, maar ze zijn ook zeer gevoelig voor verstorende factoren: ventilatie, drukte, naleving en gedrag beïnvloeden allemaal de resultaten. Verschillende spraakmakende voorbeelden, waaronder de CDC-studie naar twee kappers¹De mondgekapte kappers (CDC): https://www.cdc.gov/mmwr/volumes/69/wr/mm6928e2.htm, werden gebruikt om het dragen van mondkapjes te ondersteunen, ook al waren de gegevens veel te zwak om die conclusies te trekken. Het CDC-onderzoek zelf was eigenlijk juist een sterk argument voor goede ventilatie, iets wat in kapsalons aanwezig is vanwege de chemicaliën die ze gebruiken, en waarvan bekend is dat het de kans op infectie met aandoeningen van de luchtwegen sterk vermindert (reden waarom de kans op dit soort infecties tijdens het buiten lopen, zelfs in zeer drukke gebieden, nihil is). In plaats daarvan kozen ze ervoor om zich te concentreren op het gebruik van mondkapjes, wat aangeeft hoe graag ze wetenschappelijke ondersteuning wilden vinden voor hun nieuwe koers.

Toen tijdens COVID gerandomiseerde onderzoeken werden uitgevoerd, waren de resultaten gemengd of lieten ze geen statistisch significant voordeel zien. Het grote Deense onderzoek van Bundgaard et al. ²Effectiveness of Adding a Mask Recommendation…: Bundgaard et al. is daar een voorbeeld van. Een ander groot onderzoek in Bangladesh³The Impact of Community Masking on COVID‑19 https://www.science.org/doi/10.1126/science.abi9069 suggereerde aanvankelijk een bescheiden vermindering, maar werd later opnieuw geanalyseerd en bleek methodologische problemen te hebben⁴Heranalyse Bangla Desh-studie: https://trialsjournal.biomedcentral.com/articles/10.1186/s13063-022-06704-z. Gecorrigeerd vond ook deze studie geen statistisch significant voordeel.

3. De Cochrane-review van 2023

In 2023 publiceerde het Cochrane-instituut een update van hun paper “Physical interventions to interrupt or reduce the spread of respiratory viruses”⁵Fysieke interventies om de verspreiding van respiratoire virussen te onderbreken of te verminderen:https://www.cochranelibrary.com/cdsr/doi/10.1002/14651858.CD006207.pub6/epdf/full. Deze review over fysieke interventies vatte alle beschikbare hoogwaardige bewijzen tot dan toe samen.

De Cochrane Collaboration wordt wereldwijd gezien als een van de meest betrouwbare bronnen voor degelijk en goed onderzocht bewijs. Wat Cochrane zo bijzonder maakt, is de strenge methodologie, de transparantie en de inzet om vooringenomenheid zoveel mogelijk te vermijden. Hun systematische reviews worden vaak gebruikt als leidraad voor alles van klinische richtlijnen tot gezondheidsbeleid en onderzoekskeuzes. Omdat deze reviews regelmatig worden bijgewerkt, zijn de aanbevelingen altijd gebaseerd op de meest recente en betrouwbare gegevens. Op die manier helpt Cochrane artsen, onderzoekers en beleidsmakers om beslissingen te nemen die echt gestoeld zijn op bewijs en draagt het bij aan betere gezondheidszorg wereldwijd.

Hun conclusie in het artikel was dat al het nieuwe wetenschappelijke onderzoek naar het gebruik van mondkapjes niet had geleid tot een andere aanbeveling dan eerdere updates: het dragen van mondkapjes in de samenleving heeft geen duidelijk of consistent voordeel opgeleverd bij het verminderen van de verspreiding van respiratoire virussen.

Die conclusie was niet echt een verrassing, maar aangezien veel gezondheidsorganisaties en wetenschappers veel hadden geïnvesteerd in het nieuwe beleid inzake mondkapjes, was de kritiek even heftig als voorspelbaar. De politieke druk was zo groot dat de hoofdredacteur van Cochrane, zonder overleg met de auteurs van de review, de noodzaak voelde om publiekelijk te verklaren dat de review niet betekende dat mondkapjes niet werken. Dit werd door de wetenschappelijke gemeenschap afgekeurd, omdat het duidde op een gebrek aan wetenschappelijke integriteit. De hoofdauteurs zelf, Tom Jefferson en Carl Heneghan, legden in een openbaar interview uit dat hun review wel betekende dat het beleid dat het gebruik van mondkapjes door het publiek aanbeveelt als middel tegen luchtwegaandoeningen, niet wetenschappelijk onderbouwd was⁶Interview Jefferson en Heneghan:https://www.youtube.com/watch?v=P_JTBftjQuA.

4. Waarom artsen en verpleegkundigen mondkapjes dragen

Er bestaat ook verwarring over medische omgevingen.

Chirurgische mondkapjes worden voornamelijk gebruikt om:

• te voorkomen dat bacteriën uit de mond/neus van een arts of verpleegkundige in wonden terechtkomen
• artsen en verpleegkundigen te beschermen tegen spatten van lichaamsvloeistoffen

Ze worden niet gebruikt om de overdracht van virussen via de lucht te voorkomen.

Voor virussen die via de lucht worden overgedragen, vertrouwen gezondheidswerkers op N95/FFP2/FFP3-ademhalingsmaskers, die moeten worden getest op pasvorm (ze mogen niet via de randen lekken) en ze moeten onder gecontroleerde omstandigheden worden gebruikt. Als er sprake is van ook maar het kleinste lek werkt de filtering niet zoals bedoeld. Deze voorwaarden zijn niet van toepassing op gebruik buiten gecontroleerde omgevingen, waardoor deze maskers niet beter zijn dan chirurgische maskers wanneer ze door het publiek worden gebruikt.

5. Nadelen en risico’s

Elke interventie heeft mogelijke voor- en nadelen, zo ook gezichtsmaskers.

Effecten op de drager

Onderzoek wijst uit dat:

• langdurig gebruik van ademhalingsmaskers het ademhalingscomfort en meetbare fysiologische parameters kan beïnvloeden⁷Effects of surgical and FFP2/N95 face masks… https://link.springer.com/article/10.1007/s00392-020-01704-y
• sommige wegwerpmaskers micro- of nanodeeltjes afgeven, wat in verband wordt gebracht met schade aan longweefsel. Ook door het RIVM⁸Nanomaterialen in mondkapjes: https://www.rivm.nl/nanotechnologie/consumentenproducten/Zijn-niet-medische-mondkapjes-met-nanomaterialen-veilig ⁹Mondkapjes en chemische veiligheid: https://www.rivm.nl/publicaties/chemische-veiligheid-mondkapjes
• langdurig gebruik en hergebruik van maskers in verband wordt gebracht met een hogere bacteriële besmetting¹⁰Effects of surgical and FFP2/N95 face masks: https://link.springer.com/article/10.1007/s00392-020-01704-y

Effecten op interacties

Maskers kunnen de communicatie beïnvloeden, met name:

• jonge kinderen die afhankelijk zijn van gezichtsuitdrukkingen. Het gebruik van maskers door verzorgers belemmert de ontwikkeling van deze kinderen¹¹The effect of face mask wearing on language processing… https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9637007/
• mensen met dementie die behoefte hebben aan gezichtsgeruststelling. Het gebruik van maskers door verzorgers heeft geleid tot beangstigende situaties voor mensen met dementie en problemen bij face-to-face therapieën.

Dit werd zelfs tijdens de pandemie algemeen erkend, hoewel het vaak werd gebagatelliseerd.

Gevolgen voor het milieu

Dit is een gebied waar het bewijs heel duidelijk is: wegwerpmaskers hebben aanzienlijke milieuvervuiling veroorzaakt, waaronder microplasticverontreiniging. Voorbeelden:

• Gebruikte wegwerpmaskers zijn een belangrijke bron van microplastics in het milieu¹²Chen et al.: Used disposable face masks are significant sources of microplastics to environment https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34087638/
• Wegwerpmaskers geven microplastics af aan het watermilieu, wat nog wordt versterkt door natuurlijke verwering¹³Mater: Disposable masks release microplastics… https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34015713/
• Milieugevaar van polypropyleenmicroplastics uit wegwerpmedische mondkapjes: acute toxiciteit voor Daphnia magna en huidige kennis over andere polypropyleenmicroplastics¹⁴Environmental hazard of polypropylene microplastics https://microplastics.springeropen.com/articles/10.1186/s43591-021-00020-0
• Effecten van weggegooide mondkapjes op micro-organismen in zee tijdens de COVID-19-pandemie¹⁵Effects of Discarded Masks…  https://www.mdpi.com/2305-6304/10/8/426

Dit leidde tot dit artikel in The Guardian, waarin we worden gewaarschuwd voor de chemische tijdbom die we hebben gecreëerd:

“Wegwerpmaskers die tijdens Covid werden gebruikt, hebben een chemische tijdbom achtergelaten, zo blijkt uit onderzoek”

Kop in The Guardian¹⁶Disposable face masks used during Covid have left chemical timebomb, research suggests https://www.theguardian.com/environment/2025/sep/08/disposable-face-masks-covid-chemical-timebomb

Tot slot

Ik heb dit niet opgeschreven om intenties te bagatelliseren. Vrijwel iedereen die het dragen van mondkapjes omarmde, deed dat omdat hij of zij zichzelf of anderen wilde beschermen. Maar nu we wat afstand hebben genomen en over uitgebreider bewijs beschikken, vind ik het belangrijk dat we naar het volledige wetenschappelijke plaatje kijken in plaats van naar de vereenvoudigde versie die in de vroege berichtgeving de boventoon voerde.

Ik hoop dat dit stuk helpt om duidelijk te maken wat de wetenschappelijke kijk is op het dragen van mondmaskers in de samenleving. Die kunnen worden samengevat als: Gezien de niet tot nauwelijks te meten voordelen van het gebruik van mondmaskers in de samenleving en de wel duidelijk aanwezige nadelen, zou het gebruik van mondmaskers nooit moeten worden aangemoedigd voor het grote publiek.

Referenties

• 1
  De mondgekapte kappers (CDC): https://www.cdc.gov/mmwr/volumes/69/wr/mm6928e2.htm
• 2
  Effectiveness of Adding a Mask Recommendation…: Bundgaard et al.
• 3
  The Impact of Community Masking on COVID‑19 https://www.science.org/doi/10.1126/science.abi9069
• 4
  Heranalyse Bangla Desh-studie: https://trialsjournal.biomedcentral.com/articles/10.1186/s13063-022-06704-z
• 5
  Fysieke interventies om de verspreiding van respiratoire virussen te onderbreken of te verminderen:https://www.cochranelibrary.com/cdsr/doi/10.1002/14651858.CD006207.pub6/epdf/full
• 6
  Interview Jefferson en Heneghan:https://www.youtube.com/watch?v=P_JTBftjQuA
• 7
  Effects of surgical and FFP2/N95 face masks… https://link.springer.com/article/10.1007/s00392-020-01704-y
• 8
  Nanomaterialen in mondkapjes: https://www.rivm.nl/nanotechnologie/consumentenproducten/Zijn-niet-medische-mondkapjes-met-nanomaterialen-veilig
• 9
  Mondkapjes en chemische veiligheid: https://www.rivm.nl/publicaties/chemische-veiligheid-mondkapjes
• 10
  Effects of surgical and FFP2/N95 face masks: https://link.springer.com/article/10.1007/s00392-020-01704-y
• 11
  The effect of face mask wearing on language processing… https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9637007/
• 12
  Chen et al.: Used disposable face masks are significant sources of microplastics to environment https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34087638/
• 13
  Mater: Disposable masks release microplastics… https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34015713/
• 14
  Environmental hazard of polypropylene microplastics
• 15
  Effects of Discarded Masks…  https://www.mdpi.com/2305-6304/10/8/426
• 16
  Disposable face masks used during Covid have left chemical timebomb, research suggests https://www.theguardian.com/environment/2025/sep/08/disposable-face-masks-covid-chemical-timebomb